անբավարարը ուղղելու առաջադրանքները
Կրթական համակարգը
աղբյուրներըhttp://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1361
http://www.slideshare.net/Artavazd97/18261828-30703761
Ռուս պարսկական Պատերազմ
1804–13 թթ-ի առաջին պատերազմը
1804 թ-ի հունվարի սկզբին Կովկասում ռուսական զորքերի գլխավոր հրամանատար գեներալ Պավել Ցիցիանովը (Ցիցիշվիլի) գրավել է Գյանջայի խանությունը, ապա շարժվել դեպի Երևանի խանություն: 1804 թ-ի մայիսի 23-ին պարսկական կառավարությունը վերջնագիր է ներկայացրել Ռուսաստանին՝ պահանջելով Այսրկովկասից դուրս բերել ռուսական զորքերը: Վերջնագիրը մերժվել է. սկսվել են ռազմական գործողությունները: Պարսկական 30-հզ-անոց բանակը, գլխավոր հրամանատար, գահաժառանգ Աբբաս Միրզայի ղեկավարությամբ, կենտրոնացվել է Երևանի խանությունում:
Հունիսի 10-ին Փոքր Ղարաքիլիսա գյուղի մոտ գեներալ Սերգեյ Տուչկովի առաջապահ զորաջոկատը պարտության է մատնել պարսիկներին, իսկ ռուսական բանակի գլխավոր ուժերը, Ցիցիանովի գլխավորությամբ մտնելով Երևանի խանության սահմանները, շարժվել են դեպի Էջմիածին, որտեղ տեղակայվել էր Աբբաս Միրզայի մեծաքանակ բանակը: Շրջանցելով Էջմիածինը՝ Ցիցիանովը հունիսի 25-ին գրավել է Քանաքեռը, իսկ հունիսի 30-ին պարտության է մատնել պարսկական 27-հզ-անոց բանակին: Հուլիսի 2-ին ռուսները պաշարել են Երևանի բերդը, որտեղ նրանց դիմադրել է բերդի կայազորը: Վճռական գրոհի անցնելու փոխարեն Ցիցիանովը բանակցություններ է վարել Երևանի խանի հետ՝ առանց դիմադրության բերդը հանձնելու առաջարկությամբ: Մամադ խանը ժամանակ շահելու և օգնություն ստանալու նպատակով դիտավորյալ ձգձգել է բանակցությունները: Սակայն սկսված շոգը, տարածված հիվանդությունները, պարենի ու ռազմամթերքի պակասը հարկադրել են Ցիցիանովին սեպտեմբերի 4-ին վերացնել պաշարումը և հետ քաշվել դեպի Թիֆլիս:
Մինչև 1805 թ-ի ամռանը ռազմական գործողությունների վերսկսումը Ռուսաստանին են միացել Ղարաբաղի, Շիրվանի, Շաքիի խանությունները և Շորագյալի սուլթանությունը: 1805 թ-ի հունիսին Աբբաս Միրզան մեծաքանակ բանակով հարձակվել է Ղարաբաղի վրա, պաշարել Շուշիի բերդը, որը պաշտպանում էր ռուսական փոքրաթիվ կայազորը: Օգնության եկած գնդապետ Պյոտր Կարյագինի ջոկատի (շուրջ 500 մարդ) ճանապարհն Ասկերանի կիրճում փակել է պարսկական բանակը: Շրջափակված Կարյագինը հայերի օգնությամբ կարողացել է հետ մղել Աբբաս Միրզայի զորքերի գրոհները, իսկ հուլիսի 28-ին Ձագամի ճակատամարտում (Շամքորից հյուսիս-արևմուտք) ջախջախել նրանց:
1805 թ-ի հունիսին ռուսական հրամանատարությունն արշավանք է սկսել նաև ծովով՝ Բաքուն և Ռեշտը գրավելու նպատակով, սակայն ապարդյուն: 1805 թ-ի նոյեմբերին Ցիցիանովը շարժվել է դեպի Բաքու, բայց սպանվել է 1806 թ-ի փետրվարի 8-ին՝ Բաքվի խանի հետ բերդը հանձնելու շուրջ բանակցությունների ժամանակ: Գլխավոր հրամանատար է նշանակվել գեներալ-ֆելդմարշալ Իվան Գուդովիչը: Ռուսական զորքերը հեռացել են Բաքվից:
1806 թ-ի ամռանն Աբբաս Միրզան 20-հզ-անոց զորքով ներխուժել է Ղարաբաղ, բայց գեներալ Պյոտր Նեբոլսինը հունիսի 13-ին Խոնաշենի կիրճում ջախջախել է նրան, հարկադրել նահանջել դեպի Արաքս: 1806 թ-ի ընթացքում ռուսական զորքերը գրավել են Դերբենդը, Բաքուն և Ղուբան:
1806 թ-ին սկսված ռուս-թուրքական պատերազմն ստիպել է ռուսական հրամանատարությանը ժամանակավոր զինադադար կնքել Պարսկաստանի հետ: Սակայն հաշտության բանակցություններն ընթացել են շատ դանդաղ: 1808 թ-ին ռազմական գործողությունները վերսկսվել են:
1808 թ-ի սեպտեմբերին Գուդովիչն արշավել է Երևան: Սեպտեմբերի 29-ին Աշտարակի մոտ ջախջախել է Երևանի սարդար Հուսեին Ղուլի խանի 4-հզ-անոց հեծելազորը, սեպտեմբերի 30-ին գրավել է Էջմիածինը, հոկտեմբերի 9-ին պաշարել Երևանի բերդը: Հոկտեմբերի 28-ին գեներալ Նեբոլսինի զորաջոկատը Ղարաբաբայի մատույցներում պարտության է մատնել Աբբաս Միրզային և հոկտեմբերի 1-ին գրավել Նախիջևանը՝ պարսիկներին զրկելով պաշարված Երևանի բերդին օգնություն ցույց տալու հնարավորությունից: Սակայն Երևանի բերդի երկրորդ պաշարումն ու գրոհը նույնպես ավարտվել են անհաջող: Նոյեմբերի 30-ին Գուդովիչը նահանջել է, իսկ դեկտեմբերի 1-ին Նեբոլսինը թողել է Նախիջևանը:
Գուդովիչին փոխարինած գեներալ Ալեքսանդր Տորմասովը վերսկսել է հաշտության բանակցությունները: Սակայն պարսկական զորքերը, Ֆաթհ Ալի շահի հրամանատարությամբ, անսպասելի ներխուժել են Գյումրի-Արթիկի շրջանը: Ռուսական զորքերը հետ են մղել շահի զորքերի հարձակումը և խափանել 1809 թ-ի օգոստոսին Գյանջան գրավելու Աբբաս Միրզայի փորձը:
Ձախողվել է նաև Երևանի սարդար Հուսեին Ղուլի խանի 10-հզ-անոց զորքով Ախալցխայում թուրքերին միանալու (շարունակվում էր 1806–12 թթ-ի ռուս-թուրքական պատերազմը) և միասին Վրաստան ներխուժելու փորձը: 1812 թ-ի փետրվարին նոր գլխավոր հրամանատար Նիկոլայ Ռտիշչևը վերսկսել է հաշտության բանակցությունները Պարսկաստանի հետ, բայց 1812 թ-ի օգոստոսին Աբբաս Միրզայի 20-հզ-անոց բանակը մտել է Թալիշ, գրավել Լենքորանը: Բանակցություններն ընդհատվել են, երբ Թեհրանում տեղեկացել են, որ Նապոլոեոն I-ը գրավել է Մոսկվան: Գեներալ Պյոտր Կոտլյարևսկին, անցնելով Արաքս գետը, հոկտեմբերի 19–20-ին Ասլանդուզի մոտ ջախջախել է պարսկական 30-հզ-անոց բանակը, իսկ 1813 թ-ի հունվարի 11-ին գրավել է Լենքորանը:
Ֆաթհ Ալի շահն ստիպված էր հաշտություն կնքել: 1813 թ-ի հոկտեմբերի 12-ին Ղարաբաղի Գյուլիստան գյուղում ստորագրված պայմանագրով Պարսկաստանը հրաժարվել է Արևելյան Վրաստանից, Գանձակի, Ղարաբաղի, Շաքիի, Շիրվանի, Բաքվի, Ղուբայի, Դերբենդի և Թալիշի խանություններից: Հայաստանից Ռուսաստանին են անցել Շիրակը, Լոռին, Ղազախը, Շամշադինը, Զանգեզուրը, Ղափանը և Ղարաբաղը:
1826–28 թթ-ի կամ Երկրորդ ռուս-պարսկական պատերազմը․
Չհաշտվելով Այսրկովկասում տարածքային կորուստների հետ՝ Պարսկաստանը, Անգլիայի դրդմամբ, որի հետ 1814 թ-ին Թեհրանում պայմանագիր էր կնքել, ձգտում էր վերանվաճել դրանք: 1816 թ-ի հոկտեմբերին Ն. Ռտիշչևին փոխարինած գեներալ Ալեքսեյ Երմոլովը բարիդրացիական հարաբերություններ է հաստատել շահի հետ: Սակայն 1826 թ-ի գարնանը պարսից արքունիքում հաղթել է Աբբաս Միրզայի ռազմատենչ խմբավորումը, և պարսկական զորքերը, առանց պատերազմ հայտարարելու, 1826 թ-ի հուլիսի 16-ին ներխուժել են Ռուսաստանին անցած տարածքներ: Աբբաս Միրզան 60-հզ-անոց բանակով շարժվել է դեպի Թալիշ և Ղարաբաղ՝ Թիֆլիս արշավելու նպատակով: Պարսիկները գրավել են Ելիզավետպոլը, իսկ հուլիսի 26-ին պաշարել են Շուշիի բերդը:
Ռուսական կայազորը (1700 հոգի) և բերդում ապաստանած հայերը, գնդապետ Իվան Ռեուտի հրամանատարությամբ, դիմել են ինքնապաշտպանության: Գեներալ Երմոլովի հրամանում ասվում էր. «Պաշտպանվեցե՜ք մինչև վերջին մարդը: Հայերին զինե՜ք մեծ քանակությամբ, նրանք կպաշտպանվեն: Սպասեցե՜ք մեզ»:
Շուշիի 47-օրյա պաշտպանությամբ ձախողվել են թշնամու ռազմական պլանները: Սեպտեմբերի 3-ին հայազգի գեներալ Վալերիան Մադաթովը Շամքորի մոտ 2-հզ-անոց զորաջոկատով պարտության է մատնել Աբբաս Միրզայի 10-հզ-անոց զորամասին, սեպտեմբերի 5-ին գրավել Ելիզավետպոլը: Աբբաս Միրզան, թողնելով Շուշիի պաշարումը, շարժվել է Մադաթովի զորաջոկատին ընդառաջ, որին միանալու էր շտապում գեներալ Իվան Պասկևիչը: Սեպտեմբերի 13-ին Ելիզավետպոլի մոտ 8-հզ-անոց ռուսական զորամասը ջախջախել է Աբբաս Միրզայի 35-հզ-անոց բանակը և նրա մնացորդները շպրտել Արաքսից այն կողմ:
1827 թ-ի մարտին Երմոլովին փոխարինել է Իվան Պասկևիչը:
Ապրիլի 2-ին ռուսական առաջապահ զորքերը և հայ կամավորական գնդերը, գեներալ Կոնստանտին Բեկենդորֆի գլխավորությամբ, Ապարանով մտել են Երևանի խանության սահմանները, ապրիլի 13-ին ազատագրել Էջմիածինը: Մայիսի 13-ին ռուսական գլխավոր ուժերը, Պասկևիչի հրամանատարությամբ, մտել են Երևանի խանություն և հունիսի 8-ին հասել Էջմիածին: Գեներալ Աֆանասի Կրասովսկու դիվիզիային թողնելով ապրիլի 27-ից պաշարված Երևանը՝ Պասկևիչը գլխավոր ուժերով շարժվել է դեպի Նախիջևանի խանություն: Հունիսի 26-ին գրավել է Նախիջևանը, հուլիսի 5-ին Ջևան-Բուլաղում պարտության մատնել պարսկական բանակին: Հուլիսի 7-ին հանձնվել է Աբբասաբադ ամրոցը: Սակայն շոգի և հիվանդությունների պատճառով Ա. Կրասովսկին թողել է Երևանի պաշարումը և իր դիվիզիային հանգստի տարել Արագածի լանջերը:
Աբբաս Միրզան, օգտվելով իրավիճակից, 30-հզ-անոց բանակով թևանցել է ռուսական բանակին և պաշարել Էջմիածինը: Ա. Կրասովսկին շտապել է օգնության: Օգոստոսի 17-ին Օշական գյուղի մոտ թվով տասն անգամ գերազանցող պարսկական զորքերի հետ ճակատամարտում հաղթել են ռուսները:
Օշականի ճակատամարտի պատվին 1834 թ-ին կառուցվել է հուշարձան, որը կանգուն է ցայսօր:
Ռուսական բանակի գլխավոր ուժերը, Պասկևիչի հրամանատարությամբ, սեպտեմբերի 19-ին գրավել են Սարդարապատը, սեպտեմբերի 25-ին պաշարել Երևանի բերդն ու սկսել ռմբակոծումը: «Հինգ օր, հինգ գիշեր սար ու ձոր դմբում, դմբդմբում էր...»,– գրել է ժամանակակիցը՝ Խաչատուր Աբովյանը: 1827 թ-ի հոկտեմբերի 1-ի առավոտյան ռուսական զորքերը, նրա առաջին շարքերում՝ դեկաբրիստ զինվորներն ու հայ կամավորականները, մտել են բերդ:
Երևանի գրավման համար Պասկևիչն ստացել է «Կոմս Էրիվանսկի» պատվանունը, շատերը (նաև հայեր) պարգևատրվել են «Երևանի բերդի գրավումը» մեդալով: Այնուհետև Պասկևիչն արշավել է Նախիջևան և Թավրիզ:
Գեներալ Գեորգի Էրիսթովի առաջապահ ջոկատը հոկտեմբերի 3-ին գրավել է Մարանդը, հոկտեմբերի 14-ին՝ Թավրիզը, իսկ հոկտեմբերի 19-ին Թավրիզ են մտել գլխավոր ուժերը: Պարսից կառավարությունը հաշտություն է առաջարկել, սակայն 1828 թ-ին ռուս-թուրքական պատերազմի սկսվելու պատճառով բանակցությունները ձգձգվել են: Ռուսական բանակի արագ առաջխաղացումը Պարսկաստանում և Ուրմիայի (1828 թ-ի հունվարի 15) ու Արդաբիլի (հունվարի 25) գրավումը հարկադրել են Ֆաթհ Ալի շահին ընդունել առաջարկված հաշտության պայմանները: 1828 թ-ի փետրվարի 10-ին կնքված Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագրով Արևելյան Հայաստանը (Երևանի ու Նախիջևանի խանությունները և Օրդուբադի գավառը) միացվել է Ռուսաստանին: Նույն թվականի գարնանն սկսվել է պարսկահայերի (40–42 հզ.) ներգաղթը Արևելյան Հայաստան:
Հայերի մասնակցությունը պատերազմում․
Պատերազմների ժամանակ հայ ժողովուրդը զգալի ռազմական, նյութական և բարոյական օգնություն է ցույց տվել ռուսական բանակին: 1804–13 թթ-ի պատերազմի ընթացքում Երևանի բերդի առաջին պաշարմանը 1804 թ. մասնակցել են 100 հեծյալից կազմված հայկական աշխարհազորային և Ռոստոմ Բեկի գլխավորած հայկական հեծյալ ջոկատները: Պատերազմի առաջին իսկ օրերից Ղազախ-Շամշադինում և Դիլիջանում թշնամու դեմ սրընթաց գրոհներ է կատարել վարդապետ Գրիգոր Մանուչարյանցի աշխարհազորային ջոկատը 500 հեծյալ: Լոռի-Փամբակում աչքի են ընկել Մարտիրոս Վեքիլյանի ջոկատը և Մելիք-Աբովի հեծելաջոկատը : 1806 թ-ին Ղարաբաղում կռվել է Մելիք-Ջումշուդ Շահնազարյանցի հեծյալ ջոկատը:
1811–12 թթ-ին Զանգեզուրում նույնպես կազմակերպվել են աշխարհազորային ջոկատներ, որոնք մասնակցել են ռուսական զորքերի ռազմական գործողություններին: Շատ հայեր՝ որպես ռազմական հետախույզներ ու կապավորներ, մեծապես օժանդակել են ռուսական զորքերին: Խիզախությամբ և համարձակությամբ աչքի են ընկել Հարություն Բաբիջանյանը, Վանի և Հակոբ Աթաբեկյան եղբայրները, Հովհաննես Ասլանյանը , Հարություն Մանուկյանը, Մկրտիչ Կոստանյանը, Համազասպ Եսայանը և ուրիշներ:
1827 թ-ի գարնանը վիրահայոց հոգևոր առաջնորդ Ներսես Աշտարակեցու Ամենայն հայոց կաթողիկոս՝ 1843–57 թթ-ին և բանաստեղծ, մանկավարժ Հարություն Ալամդարյանի նախաձեռնությամբ Թիֆլիսում ու այլ քաղաքներում ստեղծվել են հայկական կամավորական գումարտակներ ընդգրկվել են 18–30 տարեկան տղամարդիկ, որոնք ունեցել են իրենց կանոնադրությունը, ազգային դրոշը և հայ հրամանատարներ՝ զինվորական աստիճանով: Ղարաբաղի հայերը նույնպես կազմավորել են կամավորական մի հեծելազոր:
Երևանյան արշավանքի ժամանակ կամավորների թիվը հասել է ավելի քան 1000 հոգու:
1826–28 թթ-ի ռուս-պարսկական պատերազմին, որպես հեծյալ ջոկատի հրամանատար, մասնակցել է Նապոլեոն I-ի թիկնապահ Ռուստամը և Ղարաբաղի ազատագրումից հետո բնակվել է Շուշիում:
Պատերազմների ժամանակ ռուսական բանակի պարենի պակասը հոգացել են հայ բնակիչները, զգալի օգնություն է ցույց տվել նաև Սբ Էջմիածնի վանքը:
Երկրորդ ռուս-պարսկական պատերազմին գործուն մասնակցություն են ունեցել նաև Կովկաս աքսորված դեկաբրիստները 70 սպա և 3 հզ. շարքային զինվորներ:
ՎԵրջաբան
Այսպիսով տեսանք որ պատերազմը ավարտվեց ռուսների հաղթանակով ռուսների հաղթանակով։Պարսիկներ հաշտություն խնդրեցին, որն ընդունվեց ռուսական բանակի կողմից և կնքվեց պայմանագիր՛ Թեհրան տանող ճանապրհի վրա գտնվող Թուրքմենչա գյուղում։ 1828 թ-ի փետրվարի 10-ին կնքված Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագրով Արևելյան Հայաստանը (Երևանի ու Նախիջևանի խանությունները և Օրդուբադի գավառը) միացվել է Ռուսաստանին: Նույն թվականի գարնանն սկսվել է պարսկահայերի (40–42 հզ.) ներգաղթը Արևելյան Հայաստան:
Հայկական պետականությունը Կիլիկիայում
Աղբյունները. http://armyansky.narod.ru/index/0-79 , http://hhaarr.wordpress.com/2014/01/14/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D6%81%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%A8 և http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%AB%D5%AC%D5%AB%D5%AF%D5%AB%D5%A1%D5%B5%D5%AB_%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%A9%D5%A1%D5%A3%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6
1)Հայերը Կիլիկիայում
Հայկական լեռնաշխարհի հարևանությամբ գտնվող Կիլիկիան հին ժամանակներից ծանոթ էր
հայերին: Դեռևս Ք.ա. I դ. Տիգրան Բ-ն նվաճեց և Հայոց տերությանը միացրեց Կիլիկիայի արևելյան՝
դաշտային և լեռնային շրջանները: Հավանաբար այդ ժամանակներից էլ հայերը սկսեցին բնակվել
Կիլիկիայում: X դ. նրանք այստեղ արդեն զգալի թիվ էին կազմում:
XI դ. Հայաստանի համար ստեղծված անբարենպաստ իրավիճակի պատճառով սկսվում է հայ
բնակչության զանգվածային արտագաղթը դեպի Փոքր Հայք, Կապադովկիա, Ասորիք և Կիլիկիա:
Այն կապված էր Բյուզանդիայի՝ հայերին Հայաստանից արտագաղթեցնելու քաղաքականության և
սելջուկ-թուրքերի արշավանքների հետ: Քոչվոր սելջուկների արշավանքներն այնպիսի ծանր
հետևանքներ ունեցան, որ հայ բնակչության նշանակալից հատվածներ ստիպված եղան հեռանալ
հայրենիքից: Նրանց մի մասը հաստատվեց Կիլիկիայում: Բյուզանդացիները XI դ. Հայաստանից
Կապադովկիա և Կիլիկիա էին տեղափոխում նաև մի շարք արքայական և իշխանական տներ՝
իրենց հպատակ բնակչությամբ: Հայաստանից ստիպված եղան արտագաղթել նաև Արծրունիները
և Բագրատունիները:
Չնայած մամլուքները կարողացան նվաճել Կիլիկիայի մեծ մասը, նրանք չկարողացան պահել այն
և այն շուտով գրավվեց Լենկթեմուրի կողմից։ Դրա արդյունքում 30, 000 հարուստ հայեր լքեցին
Կիլիկիան և հաստատվեցին Կիպրոսում, որտեղ մինչ 1489 թ. կառավարում էին Լուսինյանները։
Շատ կիլիկյան հայեր հաստատվեցին Իտալիայում, Իսպանիայում, Լեհաստանում և Ֆրանսիայում։
Չնայած հայ բնակչությունը քչացավ, սակայն օսմանյան իշխանության ընթացքում այն մնում էր
հայկական տարածք։
Օսմանյան կայսրությունը Կիլիկիայից ստեղծեց Ադանայի վիլայեթը։ Կիլիկիայի հայերը
կարողացան պահպանել իրենց ազգային պատկանելիությունը դարերի ընթացքում։ Սակայն
թուրքերն ամեն ինչ անում էին քշելու այնտեղից հայերին։ Օրինակ Զեյթունը գտնվում էր
կիսանկախ վիճակում և թուրքերն անընդմեջ հարձակումներ էին գործում նրանց վրա։ 1909
թվականին Կիլիկիայի հայերը և հատկապես Ադանա քաղաքի հայերը ենթարկվեցին ջարդերի, իսկ
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ դարձան ցեղասպանության զոհ։ [24] Եվ
չնայած Սևրի պայմանագրով Կիլիկիան չէր անցնում Հայաստանին, այն անցնելու էր Ֆրանսիայի
խնամակալության տակ. մեծ քանակությամբ հայեր ետ վերադարձան Կիլիկիա, սակայն
Ֆրանսիան գաղտնի պայմանագրով մտադրվել էր զիջել այն Թուրքիային։ Շուտով ցրվեց
պատերազմի ընթացքում Ֆրանսիայի դրոշի տակ կռվող Հայկական լեգեոնը և թողեց Կիլիկիայի
հայերին անպաշտպան։ 1920 թ-ի օգոստոսին Ադանայում Միհրան Տամատյանի գլխավորությամբ
Կիլիկիան հռչակվեց Ինքնավար հանրապետություն։ Սակայն մյուս օրը ֆրանսիական զորքն արդեն
լքել էր Կիլիկիան։ Թուրքերը հարձակվեցին և սկսվեց հայերի մի նոր ջարդ, որի ընթացքում միայն
Մարաշում զոհվեց 12.000, իսկ Հաճնում՝ 7.000 հայ։ Կիլիկիայի հայերը ներկայումս ցրված են
աշխարհով մեկ, իսկ Կիլիկիայի Հայոց կաթողիկոսարանը ներկայումս գտնվում է Անթիլիասում,
Լիբանան։ Կիլիկյան Հայաստանի խորհրդանիշը՝ առյուծը, ներկայումս պատկերված է Հայաստանի
զինանշանի վրա։
2)Իշխանությունից մինչև թագավորություն
Իշխանությունները
Կապադովկիայում, Կիլիկիայում և Հյուսիսային Ասորիքում հաստատված հայ
իշխանների մի մասը զինվորական ծառայության դիմաց կայսրությունից ստանում էր
այս կամ այն գավառի կառավարումը: Դրանցից էր Ապլղարիպ Արծրունին, որին
բյուզանդական արքունիքը նշանակել էր Կիլիկիայի կառավարիչ (ստրատեգոս): Նրան
էին հանձնվել Ադանա, Մսիս, Տարսոն քաղաքները և Լամբրոն ու Պապեռոն բերդերը:
Հետագայում Ապլղարիպ իշխանը Լամբրոնը նվիրում է Գանձակից Կիլիկիա
տեղափոխված Օշին իշխանին, որից սերում է Հեթումյան իշխանական և ապա
արքայական տունը:
Անիի Բագրատունյաց վերջին գահակալ Գագիկ Բ-ն հաստատվել էր Կիլիկիայի
սահմանագլխին գտնվող Պիզու քաղաքում: Կարսի վերջին թագավոր Գագիկ Աբասյանն
իր իշխանությունն էր հաստատել Փոքր Հայքի և Կապադովկիայի՝ Կիլիկիային
սահմանամերձ շրջաններում:
Հայ ստվար բնակչության, Հայոց եկեղեցու և հայկական արքայական ու իշխանական
տների առկայությունը Կիլիկիայում նախադրյալներ ստեղծեց հայկական
պետականության ստեղծման համար:
1071թ. Մանազկերտի ճակատամարտում Բյուզանդիայի պարտվելուց հետո,
Կիլիկիայում և սահմանամերձ շրջաններում հաստատված հայ իշխանները փորձեցին
օգտվել Բյուզանդիայի թուլացումից և անկախանալ: Բյուզանդական ծառայության
անցած հայ իշխան Փիլարտոս Վարաժնունին Հյուսիսային Ասորիքում և Կիլիկիայի
արևելյան շրջաններում հիմնեց մի ուժեղ հայկական իշխանություն, որը գոյատևեց
գրեթե երկու տասնամյակ: Ցավոք, այն սկսվեց քայքայվել դեռևս Փիլարտոսի
կենդանության օրոք, սակայն նրա փլատակների վրա ստեղծվեցին մի քանի հայկական
իշխանություններ: Հյուսիսային Ասորիքում ուժեղ և ընդարձակ հայկական
իշխանություն հիմնադրեց Գող Վասիլը, որը գոյատևեց մինչև 1117թ.: Այս
իշխանությունները կարճատև կյանք ունեցան, սակայն կարողացան կասեցնել
սելջուկների ներթափանցումը Կիլիկիա: Դա հնարավորություն տվեց Լեռնային
Կիլիկիայում հաստատված հայերին համախմբվել և հայկական մի նոր ուժեղ
իշխանության ստեղծել:
Հայ իշխաններից Ռուբենը 1080թ. Լեռնային Կիլիկիայում հիմնադրեց Ռուբինյանների
իշխանությունը: Հենվելով հայ բնակչության օժանդակության վրա՝ Ռուբենը
կարողացավ բյուզանդացիներից գրավել Լեռնային Կիլիկիայի մի մասը:
Ռուբինյան իշխանության գոյությանը սպառնում էին ոչ միայն բյուզանդացիները, այլև
սելջուկ-թուրքերը: Սակայն Պաղեստինը և Ասորիքը մահմեդականներից ազատագրելու
համար սկսված խաչակրաց առաջին արշավանքը որոշ ժամանակով շեղեց նրանց
ուշադրությունը Կիլիկիայից՝ թույլ տալով ամրապնդել և ուժեղացնել հայկական
իշխանությունը:
Ռուբենին հաջորդեց իր որդի Կոստանդինը (1095-1100): Նրա օրոք Ռուբինյանների
իշխանությունն ավելի ընդարձակվեց և ամրապնդվեց: Նա 1098թ. բյուզանդացիներից
խլեց Լեռնային Կիլիկիայի նշանավոր Վահկա բերդը, որը դարձավ իշխանության
կենտրոն:
Խաչակիրների մի մասն անցնելու էր Կիլիկիայով, իսկ Կոստանդինը վերահսկում էր
Տավրոսի լեռնանցքները, ուստի նրանք ստիպված էին բանակցել նրա հետ: Հայոց
իշխանը թույլատրեց, որ խաչակիրներն անցնեին Տավրոսի լեռնանցքներով և նրանց
պարեն մատակարարեց: Սրա դիմաց խաչակիրները նրան շնորհեցին բարոնի տիտղոս:
Խաչակիրները սելջուկներից գրավեցին Դաշտային Կիլիկիայի նշանավոր քաղաքներ
Տարսոնը, Ադանան և Մսիսը, որոնց համար համառ պայքար սկսվեց հայերի,
բյուզանդացիների, սելջուկների ու խաչակիրների միջև: Խաչակիրները գրավեցին նաև
Ասորիքն ու Պաղեստինը և ստեղծեցին խաչակրաց չորս պետություններ՝ Երուսաղեմի
թագավորությունը, Անտիոքի դքսությունը, Եդեսիայի և Տրիպոլիի կոմսությունները:
Մանազկերտի ճակատամարտից հետո սելջուկների մի մասը հաստատվեց Փոքր
Ասիայում և ստեղծեց Իկոնիայի սուլթանությունը: Վերջինս և Փոքր Ասիայում
հաստատված թուրքական տարբեր ցեղեր դարձան Կիլիկիայի համար վտանգավոր
հարևաններ:
Կիլիկյան Հայաստանը մեծ օգնություն է ցուցաբերել Խաչակրաց արշավանքների
մասնակիցներին և որոշ ժամանակ միակ քրիստոնյա պետությունն էր ողջ Մերձավոր
Արևելքում։ Իզուր չէ, որ նրան երբեմն անվանում էին «քրիստոնյա կղզի մահմեդական
ծովում»։ Քանի որ Մեծ Հայքը գտնվում էր օտարների իշխանության տակ, ապա
կաթողիկոսի նստավայրը տեղափոխվեց Կիլիկիա և հաստատվեց Հռոմկլա քաղաքում։
1198 թ-ին Լևոն Բ Մեծագործի թագադրմամբ Կիլիկյան Հայաստանը վերածվեց
Կիլիկիայի Հայկական Թագավորության։
Թագավորություն
Կիլիկիայի հայկական թագավորություն միջնադարյան հայկական անկախ պետություն՝ ստեղծված սելջուկ-թուրքերի արշավանքների հետևանքով Կիլիկիա գաղթած հայերի կողմից։ Գտնվելով Մեծ Հայքից դուրս, այն զբաղեցնում էր պատմական Կիլիկիա շրջանը։
Կիլիկիա անվան ստույգ ծագումնաբանություն չկա, սակայն որոշ գիտնականների կարծիքով Կիլիկիա անունը ծագել է եբրայերեն «քելկիմ», «քալեկ» կամ հունական «կալիս», «կալիկա» բառերից, որոնք թարգմանաբար նշանակում են «քարքարոտ»։
Իշխանության հիմքը դրվել է 1080 թվականին Բագրատունիների շառավիղ՝ Ռուբինյանների կողմից։ Մայրաքաղաքը սկզբնապես Տարսոնն էր, հետագայում Ադանան և վերջիվերջո Սիսը։ Կիլիկյան Հայաստանը մեծ օգնություն է ցուցաբերել Խաչակրաց արշավանքների մասնակիցներին և որոշ ժամանակ միակ քրիստոնյա պետությունն էր ամբողջ Մերձավոր Արևելքում։ Իզուր չէ, որ նրան երբեմն անվանում էին «քրիստոնյա կղզի մահմեդական ծովում»։ Քանի որ Մեծ Հայքը գտնվում էր օտարների իշխանության տակ, ապա կաթողիկոսի նստավայրը տեղափոխվեց Կիլիկիա և հաստատվեց Հռոմկլա քաղաքում։ 1198 թվականին Լևոն Բ Մեծագործի թագադրումով Կիլիկյան Հայաստանը վերածվեց Կիլիկիայի հայկական թագավորության։ 1226 թվականին գահն անցավ Ռուբինյանների մրցակիցներին՝ Հեթումյաններին։ Քանի որ մոնղոլները նվաճել էին ահռելի տարածքներ և հասել Կիլիկիայի սահմաններին Հեթում Ա արքան որոշեց չպատերազմել նրանց հետ, այլ համագործակցել ընդդեմ ընդհանուր մահմեդական թշնամիների, հատկապես՝ մամլուքների դեմ։ 13-14-րդ դարերում մոնղոլներն ընդունեցին իսլամ, խաչակրաց պետությունները վերացան՝ թողնելով Կիլիկյան Հայաստանը միայնակ ընդդեմ մամլուքների։ Մի քանի արշավանքներից հետո մամլուքները 1375 թվականին գրավեցին մայրաքաղաք Սիսը։ Սակայն լեռներում դեռևս մնում էին կիսանկախ հայ իշխաններ, որոնց տիրույթները վերջնականապես զավթվեցին օսմանյան-թուրքերի կողմից 1515 թվականին։
Կիլիկյան Հայաստանի և արևմտյան Եվրոպայի երկրների միջև հաստատվեցին ռազմական և տնտեսական կապեր, ինչի շնորհիվ Կիլիկիա ներմուծվեցին ասպետությունը, հագուստների նոր ոճեր, ֆրանսերեն բառեր և տիտղոսներ։ Իսկ հասարակարգը վերածվեց ավատատիրականի։ Խաչակիրներն իրենք շատ բաներ վերցրեցին հայերից, ինչպես օրինակ աշտարակների կառուցումը և եկեղեցաշինության որոշ տարրեր։ Կիլիկյան Հայաստանն ուներ հզոր տնտեսություն, որի վառ ապացույցն է այն ժամանակվա մեծագույն նավահանգիստներից մեկը՝ Այասը, որտեղով անցել է նաև հայտնի ճանապարհորդ Մարկո Պոլոն։
Կիլիկիայի հայկական թագավորության հիմնադրումն ու ամրապնդումն իրենց չափազանց կարևոր
դերն ունեին Արևելքի միջազգային խառը իրադրության մեջ։ Տարածքում իրենց նվաճողական
նկրտումները սկսեցին դրսևորել նորանոր մահմեդական պետություններ, որոնք թշնամական
վերաբերմունք ունեին Կիլիկիայի նկատմամբ։ Այս ամենը հաշվի առնելով՝ Լևոն Բ-ն սկսեց փորձեր
կատարել՝ ստեղծելու տեղի քրիստոնյա պետությունների ամուր դաշինք։ Ամեն ջանք ի գործ էր
դնում իր պետության մեջ միավորելու իրենից վասալական կախվածության մեջ գտնվող Անտիոքի
դքսությանը։ 1209 թվականին Լևոն Բ-ն հրապարակավ որդեգրեց Անտիոքի գահակալին՝ Ալիսի
որդի Ռուբեն-Ռայմոնդին, և նրան հռչակեց Հայոց գահաժառանգ։ Հայոց արքայի ջանքերով 1210
թվականին Ռուբեն-Ռայմոնդի հավակնությունները հայոց և Անտիոքի համատեղ գահի
նկատմամբ ճանաչեցին Գերմանիայի կայսր Օտտո IV-ը և Հռոմի Ինոկենտիոս Գ պապը։ 1211
թվականին Օտտո IV-ի ուղարկած թագով Ռուբեն-Ռայմոնդը հանդիսավորությամբ օծվեց Լևոն Բ-ի
գահաժառանգ։
Այս դիվանագիտական հզոր քայլն ուներ քրիստոնյա հզոր պետություն ստեղծելու նպատակ։ Բանն
այն է, որ, չնայած Կիլիկիայի ու Անտիոքի առանձին հզոր ուժի, այնուամենայնիվ, լուրջ
սպառնալիք էր դառնում քրիստոնյաների համար Սելջուկյան սուլթանության հզորացումը։ Այս
քայլով Լևոն Բ-ն նաև նպատակ ուներ շահելու Արևմուտքի համագործակցությունը և համատեղ
ուժերով պայքարելու մահմեդական պետությունների դեմ։ Սակայն մի քանի տարի անց Լևոն Բ-ն
խիստ հիասթափվեց Ռուբեն-Ռայմոնդից և զրկեց հայոց գահի ժառանգությունից։ Զրկվելով հայոց
արքայի հովանավորությունից՝ Ռուբեն-Ռայմոնդը 1219 թվականին զրկվեց նաև Անտիոքի գահի
հավակնություններից։ Նույն թվականին էլ մահացավ Լևոն Բ-ն։ Նա արու զավակ չուներ, և,
փաստորեն, գահի ժառանգորդ էր հանդիսանում իր մանկահասակ դուստր Զապելը։ Լևոնը Զապելի
համար խնամակալներ (պայլեր) նշանակեց։ Նրանցից էին Կոստանդին Գունդստաբլը, Հովհաննես
Զ Սսեցի կաթողիկոսը, ազդեցիկ իշխան Ատանը։ Լևոն Բ-ի մահից հետո Ռուբեն-Ռայմոնդը, մի
քանի հայ իշխանների օժանդակությամբ, փորձեց գրավել հայոց գահը, սակայն ձերբակալվեց ու
բանտ նետվեց։ Այնուհետև՝ 1221 թվականին, պայլերի որոշմամբ Զապելն ամուսնացավ Անտիոքի
տիրակալ Բոհեմունդ IV-ի որդու՝ Ֆիլիպի հետ։ Վերջինս էլ խոստացավ հարգել հայկական
ավանդություններն ու սովորությունները, երկիրը ղեկավարել հայկական սկզբունքներով։ Քանի դեռ
18-ամյա Ֆիլիպը անչափահաս էր, պետությունը ղեկավարվում էր Կոստանդին Գունդստաբլի
կողմից, բայց, երբ լրացավ նրա 20-ամյակը, նա դարձավ երկրի լիիրավ կառավարիչը։ Հենց այդ
ժամանակ էլ զգացվեց, որ նա դրժել է իր երդումը։ Հայկական պետականության
հարստությունները ծախսվում էին, երբեմն՝ նաև տեղափոխվում Անտիոք։ Այս ամենը հաշվի
առնելով՝ հայ իշխանները ձերբակալեցին Ֆիլիպին, նետեցին բանտ, իսկ այնուհետև կախաղան
բարձրացրեցին 1225 թվականին։
1223 թ-ի Կոստանդինը, հայ իշխանների որոշմամբ, երկրորդ անգամ ընտրվեց պայլ և ստանձնեց
երկրի կառավարումը։ 1226 թվականին, իշխանական խորհուրդ հրավիրվեց, որը որոշեց 11-ամյա
Զապելին ամուսնացնել Կոստանդին Գունդստաբլի 13-ամյա որդի Հեթումի հետ, և վերջինս
դարձավ հայոց թագավոր։ Հեթում Ա-ն (1226-1269 թթ.) դարձավ, փաստորեն, նոր դինաստիայի
հիմնադիր։ Նրա կառավարումը համեմատաբար խաղաղ ժամանակների հետ համընկավ։ Դա մի
ժամանակաշրջան էր, երբ մոնղոլ-թաթարները կատարում էին իրենց նվաճումներն արդեն
Մերձավոր Արևելքում, երբ մեկը մյուսի հետևից խաչակրաց բոլոր պետությունները կորցնում էին
իրենց անկախությունը, իսկ եգիպտական մամլուքները ավելի ու ավելի էին ուժեղանում՝ սկսելով
վտանգավոր դառնալ Կիլիկիայի համար։ Հայերը դեմ-հանդիման կանգնած էին Եգիպտոսի
մամլուքների դեմ։ Վերջիններս էլ ժամանակ առ ժամանակ սպառնում էին Կիլիկյան Հայաստանի
անկախությանը։ Հեթում Ա-ն կարողացավ ճիշտ ընտրություն կատարել։
3)Կիլիկյան Հայաստանի կործանումը
Հայերի և Լուսինյանների միջև եղել են սերտ կապեր, երբ Լուսինյանները 12-րդ դարում
հաստատվեցին Կիպրոսում։ Եվ գուցե, եթե չլինեին Լուսինյանները Կիլիկյան Հայաստանը
կկարողանար գրավել Կիպրոսը։ 1342 թ.-ին Լևոնի զարմիկ Գայ դե Լուսինյանը ժառանգեց գահը և
հաստատվեց գահին Կոստանդին Գ անվամբ։ Նա լատինամոլ էր և դառնալով թագավոր
ցանկանում էր կաթոլիկության պարտադրել տեղի հայ բնակչությանը։ Հայ ազնվականությունն
այն ընդունում էր, սակայն հասարակ ժողովուրդը դեմ էր այդ քայլին։
1343-1344 թթ., երբ գյուղացիությունը պայքարում էր Լուսինյանների դեմ, մամլուքները
ներխուժեցին Կիլիկիա։ Սակայն այդ օրհասական պահին ոչ մի եվրոպական երկիր չօգնեց
Կիլիկիային։ 1344 թ.-ին Կոստանդին Բ-ն սպանվեց։ Նրան հաջորդեց Կոստանդին Դ-ն։ Նա
կարողացավ ժամանակավորապես ազատագրել Կապան բերդը, Այասն ու Ալեքսանդրեթը։
Լիպարիտ սպարապետը կարողանում էր հետ շպրտել թշնամուն։ 1371 թ.-ին Սսում տեղի
ունեցած ժողովը չեղյալ համարեց կաթոլիկ եկեղեցուն միանալու որոշումը։ Նոր թագավորը՝
Կոստանդին Ե-ն ստիպված էր հաշտության պայմանագիր կնքել մամլուքների հետ, որն
առաջացրեց ունիթորականների դժգոհությունը, ովքեր էլ սպանեցին նրան 1373 թվականին։ Նրան
հաջորդեց Կիլիկիայի վերջին արքան՝ Լևոն Զ Լուսինյանը։ Մամլուքները դարձյալ ներխուժեցին
Կիլիկիա և պաշարեցին մայրաքաղաքը։ Հայոց զորքը Լիպարիտ զորավարի գլխավորությամբ
անում էր ամեն ինչ, սակայն մամլուքների զորքը գերազանցում էր հայերի զորքին։ Եվ 1375
թվականին մամլուքները գրավեցին Սիսն ու գերի վերցրին թագավորին և իր ընտանիքին։
Արևմուտքի միջնորդությամբ Լևոնն ազատ արձակվեց։ Նա անցկացրեց վերջին տարիները
Եվրոպայում նոր խաչակրաց արշավանք կազմակերպելու հույսով, սակայն ապարդյուն։ Նա
մահացավ 1393 թվականին Փարիզում։ 1396 թվականին Կիլիկիայի արքա տիտղոսն անցավ նրա
զարմիկին՝ Կիպրոսի թագավորին։ Ներկայումս այն կրում են իտալական Սավոյան հարստության
ներկայացուցիչները։ Չնայած թագավորությունն անկում ապրեց, Լեռնային Կիլիկիայում որոշ
իշխաններ պահպանեցին իրենց ինքնուրույնությունը, սակայն 1515 թվականին Կիլիկիան
վերջնականապես նվաճվեց օսմանյան թուրքերի կողմից։
Աշոտ 2 երկաթ․
Հայ ժողովուրդը հաճախ է իր սիրելի գործիչներին փառաբանել մակդիրներով. Մեծ, Բարեպաշտ, Աշխարհակալ և այլն, որ վկայել է տվյալ գործչի աշխատանքը, նրա նվիրումը, պայքարը: Աշոտ Բ Բագրատունի արքայի (914-928) Երկաթ մականունը վկայությունն է նրա երկաթյա ամրակուռ կամքի. կամք, որ ուղղորդեց հայրենանվեր արքային իր ազատագրական պայքարում: Աշոտ Բ Բագրատունուն ծանր գահակալություն բաժին հասավ: Նա ավագ որդին էր և թագաժառանգը Սմբատ Ա արքայի (890-914), որը, պայքարելով արաբական տիրակալության դեմ, եղերական մահ ունեցավ: Խաբեությամբ ձեռք գցելով Սմբատ Ա-ին` արաբները նրան տանջամահ արեցին, գլխատեցին Դվինում և մարմինը խաչեցին: Թվում է, թե այս պայմաններում երիտասարդ թագաժառանգը կվհատվի և անձնատուր կլինի թշնամու ողորմածությունը: Բայց ոչ: Աշոտ Երկրորդն իր երկաթե կամքի ու քաջության շնորհիվ սուր ճոճեց թշնամու դեմ և հաղթեց: Աշոտ Երկրորդի մասին առաջին հիշատակությունը վերաբերում է 910 թ., երբ նա իր Մուշեղ եղբոր հետ Նիգ գավառում` Ձկնավաճառի ճակատամարտում, առաջնորդեց հայոց բանակը Հայաստան ներխուժած Ատրպատականի Սաջյան Յուսուֆ ամիրայի դեմ: Այս ճակատամարտում հայոց բանակը ծանր պարտություն կրեց, արքայորդի Մուշեղը գերվեց և գլխատվեց թշնամու կողմից, իսկ Աշոտը զորքի մնացորդներով խույս տվեց Հայաստանի հյուսիսային գավառները: Ձեռք գցելով Սմբատ Ա արքային և գլխատելով նրան` Յուսուֆը տիրացավ գրեթե ողջ հայոց թագավորությանը: Նա գրավում, քարուքանդ էր անում հայոց շեները, բերդերը, քաղաքները: Հովհաննես Դրասխանակերտցի կաթողիկոս-պատմիչի հավաստմամբ` երկրում սարսափելի քաոս և սով էր տիրում: Եվ այս պայմաններում երիտասարդ թագաժառանգը պետք է համախմբեր երկրի պառակտված ուժերը, թշնամուն դուրս շպրտեր Հայաստանից, միավորեր երկիրը, ճնշեր անհնազանդ իշխաններին, ժողովրդին դուրս բերեր ծանր վիճակից:
Աշոտ 2 որպեսթագավոր․ներքին և արտաքին քաղքականությունը․
Դեռևս 908 թ., խզելով դաշինքը Սմբատ Ա արքայի հետ, Գագիկ Արծրունի իշխանը Վասպուրականում իրեն հռչակել էր հայոց թագավոր` փաստորեն հիմքը դնելով Վասպուրականի Արծրունյաց թագավորության (908-1021): Յուսուֆն անմիջապես ճանաչեց Գագիկի թագավորությունը` ձգտելով նման կերպ պառակտել Հայաստանը: Սակայն Յուսուֆի հաշվարկները չարդարացան: Գագիկ Արծրունին, բավարարվելով Վասպուրականով, Բագրատունիների դեմ Հայաստանում հակաթոռ թագավորություն չստեղծեց: Քիչ էին այս արհավիրքները, հյուսիսային լեռնական ցեղերը սկսեցին ասպատակել Հայաստանը` ավերելով նրա կենտրոնական գավառները և բնակչությանը գերեվարելով, քշելով ստրկության: Երկրում կատարյալ քաոս էր, սով: Հովհաննես Դրասխանակերտցու պատմելով` սովն այնքան մեծ ավերածություններ գործեց, որ ամբողջ շեներ և քաղաքներ ամայացան: Ի հայտ եկան անգամ մարդակերության դեպքեր: 915 թ. Յուսուֆը թագ և արքայական շնորհներ հանձնեց Աշոտ Բ Երկաթի հորեղբորորդուն` Աշոտ Շապուհյանին, որը, ընկնելով Յուսուֆի լարած ծուղակը, շլանալով հայոց թագավոր դառնալու հեռանկարից, դավաճանեց հայությանն ու պայքար սկսեց օրինական թագավորի դեմ: Չցանկանալով եղբայրասպան պատերազմ սկսել` Աշոտ Երկրորդը Հովհաննես Դրասխանակերտցու միջոցով բանակցություններ սկսեց իր հարազատի հետ: Նա պատրաստ էր ճանաչել Աշոտ Շապուհյանի իշխանությունը Վաղարշապատում և նրա շրջակայքում` առանց ժառանգության իրավունքի: Համաձայնություն ձեռք բերվեց, և Աշոտ Շապուհյանը, ստանալով ձևական թագավորական տիտղոս, դադարեց պայքարելուց: Ապա Աշոտ Երկրորդն իր եղբոր` սպարապետ Աբաս Բագրատունու հետ զորարշավ սկսեց Հայաստանում` իր թռուցիկ խմբերով անակնկալի բերելով և ջարդելով արաբական զորաբանակները: Նա զորաշարժով ազատագրեց Շիրակը, Բագրևանդը, Աղստևի հովիտը, Գուգարքը, Հայաստանի կենտրոնական նահանգները, անգամ արշավեց հյուսիս ու գրավելով Տփղիսը` ջարդ տվեց Տփղիսի արաբ ամիրային: Իր արշավանքներում նա ամենուր ստանում էր ժողովրդի աջակցությունը, որ պարտիզանական գնդերով օգնության էր հասնում արքային: Թվում է` Աշոտը կարողացավ արագ հաղթահարել խոչընդոտները և ազատագրել երկիրը, սակայն դժվարությունները դեռ առջևում էին: Սաջյան Յուսուֆ ամիրային փոխարինած Նասրը և նրա Բեշիր զորավարը մեծ զորքով դարձյալ շարժվեցին Հայաստան:
Աշոտ 2 որպես ապստամբական գործիչ․
Հասկանալով, որ միայնակ ու բզկտված ուժերով դժվար կլինի դիմակայել թշնամուն, Աշոտ Երկրորդն ուղևորվեց Բյուզանդիա` օգնություն խնդրելու այնտեղ իշխող հայազգի կայսր Կոստանդին Է Ծիրանածինից: Բյուզանդիան, որ իր շահերն էր հետապնդում Հայաստանում, օգնական զորք տրամադրեց Աշոտ Երկրորդին: Սակայն նրան հեշտ պայքար չէր սպասում: Այնուամենայնիվ, Աշոտ Երկաթը կարողացավ կտրուկ հարվածներով մաքրել երկիրը թշնամուց և վերահաստատել իր իշխանությունը: Սակայն դրանով Հայաստանի խնդիրները չավարտվեցին: Աշոտ Երկաթի դեմ ապստամբեցին Գուգարքի իշխանները` Շամշուլդեի բերդակալներ Վասակ և Աշոտ Գնթունի եղբայրները և Գարդմանի տեր Սահակ Սևադան, որ, ի դեպ, արքայի աներն էր: Արքան գրավեց Շամշուլդեն, մահապատժի ենթարկեց ըմբոստներին, իսկ Սահակ Սևադային ու իր որդուն կուրացրեց: Թվում էր` երկպառակություններն ավարտված են, սակայն շուտով իր հավակնություններով դարձյալ հանդես եկավ Աշոտ Շապուհյանը` փորձելով տիրանալ արքայապատկան հողերին: Գործին դարձյալ միջամտեց Հովհաննես Դրասխանակերտցին և հաշտեցրեց հարազատներին: Ապա հաջորդեց Ուտիքի Մովսես իշխանի ապստամբությունը: Արքան ճնշեց ապստամբությունը, կուրացրեց և շնորհազրկեց իշխանին: Սակայն շատ չանցած` նրա դեմ ապստամբեց Ուտիքում նոր կարգված կառավարիչը` Ցլիկ Ամրամը: Արքան դժվարությամբ կարողացավ ճնշել նաև Ցլիկ Ամրամի ապստամբությունը: Ամենածանրը թերևս արքայի հարազատ եղբոր` Աբասի ապստամբությունն էր Աշոտ Երկաթի դեմ: Աբասը, դաշնակցած իր աներոջ` Կախեթի Գուրգեն իշխանի հետ, դավ նյութեց եղբոր դեմ: Արքան չընկավ լարված ծուղակը, հալածեց Աբասին և Գուրգենին երկրից, ասպատակեց Կախեթը: Այս ամենը պառակտեց երկիրը, թուլացրեց հայոց զինուժը: Նասըր ամիրան, օգտվելով առիթից, դարձյալ արշավեց Հայաստան: Աշոտ Երկաթը փոքրաթիվ զորաբանակով ապաստանեց Սևանա կղզում: Բեշիրը պաշարեց Սևանը: 921 թ. Սևանի մոտ Աշոտ Երկաթը, անակնկալի բերելով թշնամուն, փոքրաթիվ ուժերով սարսափելի ջարդ տվեց թշնամուն, որը ծանր կորուստներով փախուստի դիմեց: Սևանի ճակատամարտը բեկումնային եղավ հայ-արաբական պատերազմում: Ասես մեկ մարդու նման` հայոց իշխաններն ու զորականները ջարդեցինև իրենց գավառներից վտարեցին արաբական զորքերը: Միավորվելով հայոց արքայի հետ` հայ զինուժը կարճ ժամանակամիջոցում Հայաստանը մաքրեց թշնամիներից: Իր հերթին արաբներին իրենց երկրներից վտարեցին Գագիկ Արծրունի թագավորը, Սահակ և Սմբատ Սյունյաց իշխանները: Հակաարաբական պայքարը համաժողովրդական բնույթ էր ստացել: Արաբական խալիֆը ստիպված էր հաշտվել ստեղծված կացության հետ և 922 թ. Աշոտ Երկաթին շնորհեց «Հայոց և վրաց շահնշահ»` արքայից արքա կոչումը: Սա լիակատար հաղթանակ էր ոսոխի դեմ: Այս հաղթանակով Հայաստանը ամրապնդվեց, և Աշոտ Երկաթի հեղինակությունը մեծացավ: Սա դուր չեկավ Բյուզանդական կայսրությանը, որ մտավախություն ուներ Հայաստանի և արաբական խալիֆայության մերձեցումից: 922 թ. բյուզանդական բանակը արշավեց Դվինի վրա: Աշոտ Երկաթը, դաշնակցած Դվինի Սբուք ամիրայի հետ, ջարդեց բյուզանդական զորքը, որն ամոթահար նահանջեց… Առհասարակ Բյուզանդիան վերապահումով էր մոտենում հայոց անկախությանը: Ճիշտ է, բյուզանդական կայսրերը Հայաստանն ընկալում էին որպես անկախ պետություն, սակայն, թերևս բացառությամբ Վասիլ Ա կայսեր, հայոց արքաներին դիմում էին որպես իշխանների: «Այս Աշոտը,- ասում է Ստեփանոս Տարոնեցին,- որն ըստ յուր քաջապինդ արիության Երկաթ անվանվեց՝ արիության բազում գործեր ցույց տալով, հալածեց արաբների զորքը մեր Հայոց աշխարհից»։ Քաջարի և երկաթակամ արքան մահացավ երիտասարդ տարիքում` 928 թ.` ժառանգ չթողնելով: Նրա գահը ժառանգեց եղբայրը` Աբասը (928-953), որ Աշոտ Բ Երկաթի զինակիցն ու հայոց զորքերի սպարապետն էր:
Աղբյուրները․
http://ankakh.com/%D5%A1%D5%B7%D5%B8%D5%BF-%D5%A2-%D5%A5%D6%80%D5%AF%D5%A1%D5%A9-%D5%A5%D6%80%D5%AF%D5%A1%D5%A9%D5%B5%D5%A1-%D5%AF%D5%A1%D5%B4%D6%84%D5%B8%D5%BE-%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D6%80%D5%A5%D5%B6%D5%AB%D6%84/
(աղբյուրները-http://akunq.net/am/?p=28504)
աղբյուրները
http://hayenq.webnode.ru/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%B8%D6%81-%D5%BA%D5%A1%D5%BF%D5%B4%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6/%D5%A1%D6%80%D5%A5%D5%BE%D5%A5%D5%AC%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%A1%D5%BD%D5%BF%D5%A1%D5%B6%D5%AB-%D5%B4%D5%AB%D5%A1%D6%81%D5%B8/%D5%B013/
նախաբան. առաջադրանքը կատարում եմ անբավարարներս ուղղելու համար:
Ինձ տված էր մի քանի նյութ որոնցից մեկը պետք է ընտրեի և կատարեի, ես ընտրեցի հայկական մշակույթը 19 -20 րդ դարերում, քանի որ ամենից շատ սա ինձ հետաքրքրեց և կփորձեմ ներկայացնել:
նախաբան. առաջադրանքը կատարում եմ անբավարարներս ուղղելու համար:
Ինձ տված էր մի քանի նյութ որոնցից մեկը պետք է ընտրեի և կատարեի, ես ընտրեցի հայկական մշակույթը 19 -20 րդ դարերում, քանի որ ամենից շատ սա ինձ հետաքրքրեց և կփորձեմ ներկայացնել:
Հայկական մշակույթը 19-20-րդ դարի սկզբին
Հայմշակույթը19րդ դարում մեծ վերելք ապրեց: Այս հանգամանքը պայմանավորված էր նրանով, որ ԱրեւելյանՀայաստանը միացվեց Ռուսաստանին, որտեղ կային բարենպաստ պայմաններ հայ ժողովրդի տնտեսական ումշակութային առաջընթացի համար: Միաժամանակ հայ մշակույթը շարունակեց իր վերելքը նաեւ գաղթօջախներում: Հայմշակույթի խոշոր կենտրոններն էին Թիֆլիսը, Բաքուն, Նոր Նախիջեւանը, Մոսկվան, Կ.Պոլիսը, Վենետիկը եւ այլն:Վենետիկում եւ Վիեննայում հաստատված Մխիթարյան միաբանության անդամները շարունակեցին իրենց բեղունգիտակրթական ու մշակութաստեղծ գործունեությունը:
Կրթական համակարգը
Մշակույթի կարեւոր ոլորտներից է դպրոցը: Վերընթաց ուղի մտավ կրթական գործը, ինչի համար բարենպաստ հողստեղծեց մի շարք նշանավոր հայկական միջնակարգ դպրոցների բացումը:
1799թ. Զմյուռնիայում բացվեց Մեսրոպյան վարժարանը:
1810 թ, վաճառական Նիկողայոս Աղաբաբյանը Աստրախանում հիմնադրում է Աղաբաբյան դպրոցը: Թեև դպրոցըպահվում էր հայերի միջոցներով, բայց 1822 թ. այն անցավ իշխանությունների տնօրինության ներքո: Սովորողներըգլխավորապես հայ երեխաներ էին, բայց դասավանդումր կատարվում էր հիմնականում ռուսերեն: Դպրոցի բացմանառաջին տարիներից, ավելի քան մեկ տասնամյակ, այստեղ արդյունավետ գործունեություն է ծավալել անվանիմանկավարժ Սերովբե Պատկանյանը:
Ռուսաստանում բարձր դիրքի հասած նշանավոր արդյունաբերողներ և կալվածատերեր Լազարյանների տրամադրածմիջոցներով 1815 թ. Մոսկվայում բացվում է Լազարյան ճեմարանը, որը կոչված էր դաստիարակելու հայմտավորականության մի նոր սերունդ, նաև պատրաստել արևելյան լեզուների հմուտ մասնագետներ: Ճեմարանիհիմնադիրների նպատակն էր նպաստել արևելյան երկրների հետ հաղորդակցության սերտացմանը և Արևելքիժողովուրդների քաղաքակրթության հետագոտությանը: Լազարյան ճեմարանը դեպի իրեն էր ձգում ուսումնատենչ հայպատանիներին ինչպես Կովկասից ու Արևմտյան Հայաստանից, այնպես էլ հեռավոր երկրներից, անգամ' Հնդկաստանից:Որբ ու աղքատ երեխաների ուսուցման համար Լազարյաններր և ճեմարանի Հոգաբարձուները հրատարակում էին հայիրականության մեջ առաջին անգամ ստեղծված դասագրքեր, թարգմանական ու ինքնուրույն աշխատություններ:Ճեմարանում դասավանդել են հայ մշակույթի նշանավոր դեմքեր Հարություն Ալամդարյանր, Ստեփան Նազարյանը,Միքայել Նալբանդյանը, Սմբատ Շահազիզը, Մկրտիչ Էմինը և ուրիշներ: Շրջանավարտները արգասավոր գործունեությունէին ծավալում հայկական դպրոցներում, թերթերի ու ամսագրերի խմբագրություններում: Լազարյան ճեմարանըմիաժամանակ նաև արևելագիտական խոշոր կենտրոն էր, ուր իրենց կրթությունն են ստացել բազմաթիվ ռուս նշանավորարևելագետներ:
Արևելահայության կրթական կյանքում բացառիկ դեր է խաղում Թիֆլիսը: XIX դ. սկզբին այստեղ արդեն կային մի քանիփոքր դպրոցներ: 1814 թ. Թիֆլիսի թե մի առաջնորդ է նշանակվում Ներսես Աշտարակեցին: Նա համառ ջանքեր էգործադրում հիմնելու այնպիսի կրթական կենտրոն, որը մոտ գտնվեր Հայաստանին և սերտորեն կապված լիներ հայիրականությանը: 1815 թ, նա քաղաքի հոգևոր կենտրոններից մեկում՝ Վանքում, բացում է դպրոց, որտեղ նախնականկրթութություն են ստանում նաև Մեսրոպ Թաղիադյանը, Խաչատուր Աբովյանը և Ստեփանոս Նազարյանը:Այնուամենայնիվ, Այսրկովկասի հայկական գլխավոր կրթական կենտրոնի դերն ամբողջ XIX դարի ընթացքումպատկանում էր 1824 թ. Թիֆլիսում բացված դպրոցին, որն ի պատիվ Ներսես Աշտարակեցու 1861 թ. կոչվեց Ներսիսյան:Առանձնապես բեղմնավոր էր դպրոցի գործունեության առածին հնգամյակր, երբ նրա տեսուչն էր ականավոր բանաստեղծու հասարակական գործիչ Հարություն Ալամդարյանր: Նրա հեռանալուց և առավել ևս 1837 թ. թեմական վարժարանիվերածվելուց հետո դպրոցի կյանքում անկում է տեղի ունենում; Դպրոցի նոր վերելքր սկսվեց XIX դ. կեսերին և կապված էրհայտնի մանկավարժ Պետրոս Շանչյանի անվան հետ: 1851-1857 թթ. վարելով դպրոցի տեսչի պաշտոնր՝ նա հիմնովինբարելավեց կրթական գործի դրվածքը: Դպրոցական ծրագրում տեղ գտան մի շարք նոր առարկաներ (բնականգիտություններ, ընդհանուր պատմություն, ֆրանսերեն), արգելվեցին մարմնական պատիժները: 1861 թ. դպրոցըկառավարվում էր ժողովրդի կողմից րնտրված հոգաբարձուների միջոցով: Այդ առաջադիմական սկղբունքր հետզհետետարածում գտավ արևելահայ բոլոր դպրոցներում: Դպրոցի սաներից շատերր, այդ թվում Խաչատուր Աբովյանը ևՍտեփանոս Նազարյանը, իրենց կրթությունը շարունակում են ռուսական ու եվրոպական համալսարաններում:Ներսիսյան դպրոցի շրջանավարտները խոշոր նպաստ են բերել Հայկական մշակույթի տարբեր բնագավառներիզարգացման գործին:
Լազարյան ճեմարանը և Ներսիսյան դպրոցը այն կենտրոններն էին, որտեղ մշակվում էր հայ աշխարհիկ գրական լեզուն,թեև երկու ուսումնական հաստատություններում էլ սկզբնական շրջանում դասավանդման հիմնական լեզուն գրաբարն էր:
Ռուսաստանի հայաշատ քաղաքներից կրթական կարևոր կենտրոն էր նաև Նոր Նախիջևանը: Այստեղ դպրոցական կյանքըկանոնավոր կերպարանք է ընդունում 1830-ական թթ., երբ քաղաքում գործունեություն են ծավալում Լազարյանճեմարանի սաները, ինչպես նաև Սերովբե Պատկանյանի որդին՝ Գաբրիել Պատկանյանը: XIX դ. սկգբներին դպրոցներբացվեցին նաև Ղրիմի հայաշատ բնակավայրերում: 1858-1871 թթ. Թեոդոսիայում գործում էր Խալիբյան արականուսումնարանը, որը ժամանակի հայտնի կրթական կենտրոններից էր:
XIX դ. առաջին երեսնամյակից դպրոցական կյանքի աշխուժացում է դիտվում նաև Արևելյան Հայաստանի գավառներում:Պետական գավառային դպրոցներ են հիմնադրվում Շուշիում (1830), Ախալցխայում (1831). Երևանում (1832),Նախիջևանում (1837), Ալեքսանդրապոլում (1847): 1836 թ., ռուսական կառավարության հաստատած կանոնադրության(«Պոլոժենիե») համաձայն հայոց եկեղեցուն իրավունք է տրվում արևելահայ թեմերում բացել թեմական դպրոցներ, որոնքպետք է ունենային միջնակարգ դպրոցի մակարդակ: 1837 թ. հիմնադրվեցին Երևանի, հաջորդ տարում՝ Շուշիի ևԱստրախանի թեմական դպրոցներր: Նախատեսված էր, որ այդ դպրոցներր պետք է հոգևորականներ պատրաստեին,ուստի սովորելու համար սկզբում ընդունում էին միայն հոգևորականների երեխաներին: Հետագայում այդսահմանափակումր վերացվեց: Սկզբնական շրջանում առարկաների մի մասը դասավանդվում էր ռուսերեն: Այդդպրոցներում տիրապետող էր եկեղեցական ոգին: Թեմական դպրոցների դերն ու հասարակական կշիռն աճեց 1870-1880-ական թվականներին, երբ ավելացան դասավանդվող առարկաները, իսկ ուսուցումը գերաղանցապես ղարձավ հայերեն:Երևանի թեմական դպրոցն իր երկարամյա գործունեությամբ խոշոր դեր կատարեց Արարատյան դաշտի բնակչությանմտավոր ու հասարակական զարգացման ասպարեզում, իսկ Արցախի հայության համար նույն նշանակությունն ունեցավՇուշիի թեմական դպրոցր: Թեմական դպրոցների թվին էր պատկանում նաև 1881 թ. Նոր Նախիջևանում բացված դպրոցր:Թեմական դպրոցները փաստորեն ղարձել էին միջնակարգ աշխարհիկ կրթություն ստանալու կենտրոններ, որտեղհիմնականում ուսուցիչներ էին պատրաստում:
1874 թ, էջմիածնում հիմնադրվեց Գևորգյան հոգևոր ճեմարանը, որն ուներ երկու բաժին: Դասարանական բաժինըթեմական դպրոցի ծավալ ուներ, իսկ լսարանական բաժնում սաները ստանում էին բազմակողմանի, այդ թվում՝ հիմնավորհայագիտական կրթություն: Գևորզյան ճեմարանում դասավանդում էին բազմաթիվ նշանավոր գիտնականներ,հոգևորականներ, արվեստի գործիչներ: Հակառակ նպատակադրմանը՝ ճեմարանի սաները գործունեություն էին ծավալումոչ միայն եկեղեցական ասպարեզում, այլ դառնում էին նաև աշխարհիկ գործիչներ:
Այդ թվում նաև 1837թ.` Երեւանի, իսկ 1838թ.` Շուշիի թեմական դպրոցները, 1838թ. Կ.Պոլսում` Սկյուտարի ճեմարանը, 1878թ.` Վանի վարժապետանոցը, 1881թ.` Էրզրումի Սանասարյան վարժարանը եւ Երեւանի ուսուցչական սեմինարիան:
1860-ական թթ. սկզբներից բացվում են նաև իգական դպրոցներ: Պերճ Պռոշյանը հիմնադրեց Շուշիի (1864) և ԵրևանիԳայանյան (1866) դպրոցները: Երևանի և Թիֆլիսի Գայանյան (բացվել է 1869 թ.) դպրոցներր շուտով ձեռք բերեցինմիջնակարգ դպրոցի աստիճան և աչքի ընկան մանկավարժներ պատրաստելու գործում: Բացվեցին նաեւ Ախալցխայում`Եղիսաբեթյան, Ալեքսանդրապոլում` Արղության դպրոցները:
Արևմտահայ դպրոցում որոշակի առաջընթաց է սկսվում 1863 թ. թուրքական իշխանությունների կողմից հայոց ազգայինսահմանաղրության հաստատումից հետո; Կոստանդնուպոլսում գործող մի շարք դպրոցներից նշանավոր էր պատրիարքՆերսես Վարժապետյանի հիմնադրած Կեդրոնական վարժարանը: Բուն Արևմտյան Հայաստանում առավել հայտնիկրթական հաստատություններ էին 1881 թ. Կարինում բացված Սանասարյան վարժարանը և Վանում գործողԿեդրոնական, Երկրագործական, Երամյան վարժարանները: 1889 թ. Կոստանդնուպոլսի մոտ գտնվող Արմաշի վանքումբացվեց Արմաշի դպրեվանքը, որը բարձրագույն հոգևոր ուսումնական հաստատություն էր և արևմտահայերի համարունեցավ նույն նշանակությունը, ինչ Գորգյան ճեմարանր արևելահայերի կյանքում: XIX դ. երկրորդ կեսին բազմաթիվբարեկարգ դպրոցներ բացվեցին նաև Արևմտյան Հայաստանի այլ քաղաքներում (Խարբերդ, Կեսարիա, Մուշ, Սեբաստիա):Արևմտյան Հայաստանում գործում էին նաև կաթոլիկական ու բողոքական դպրոցներ: Արևմտահայերի կրթական գործըաբդուլհամիդյան վարչակարգի ծանր պայմաններում բախվում էր անասելի դժվարությունների:
20-րդ դարի սկզբին Արեւմտյան Հայաստանում եւ Թուրքիայի հայաբնակ այլ շրջաններում, ի հեճուկս թուրքականբռնապետության արգելքների ու հալածանքների, գործում էին 300-ից ավելի հայկական դպրոցներ` մոտ 40.000աշակերտներով: Արեւելյան Հայաստանում եւ Ռուսական կայսրության հայաբնակ այլ շրջաններում գործում էին տարբերտիպի 400 հայկական դպրոցներ` մոտ 30.000 աշակերտներով եւ 900 ուսուցիչներով: Հայկական դպրոցներին ծանրհարված հասցրեց հայ եկեղեցական գույքը բռնագրավելու մասին 1903թ. ցարական հրամանագիրը, որը բարեբախտաբար1905թ. չեղյալ համարվեց: 20-րդ դարի սկզբին շարունակում էին գործել Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցը, ՄոսկվայիԼազարյան ճեմարանը, Էջմիածնի Գեւորգյան ճեմարանը, Երեւանի եւ Շուշիի հոգեւոր թեմական դպրոցները եւ այլն:
Արևմտահայ իրականության մեջ առաջին միջնակարգ դպրոցը 1838 թ. բացված Սկյութարի (Կոստանդնուպոլիս)ճեմարանն էր, որի ծրագիրը կազմված էր եվրոպական դպրոցների օրինակով: Խոշոր կրթական կենտրոն էր դեռևս 1799 թ.Զմյուռնիայում հիմնադրված Մեսրոպյան դպրոցը, որը գոյատևել է մինչև 1922 թ. և փակվել քաղաքի հայկական համայնքիվերացման հետ միաժամանակ: Այստեղ դասավանդել են ժամանակի հայտնի մանկավարժներ, իսկ սովորողների թվումեղել են հետագայում հայտնի դարձած մի շարք նշանավոր հասարակական ու մշակութային գործիչներ:Արևմտահայության կրթական կյանքում (Կոստանդնուպոլսում և այլուր) կարևոր դեր էին խաղում Մխիթարյանմիաբանության ջանքերով գործող դպրոցները: Հնդկահայ մեծահարուստներ Սամվել Մուրադի և էդուարդ Ռափայելիմիջոցներով 1834 և 1836 թթ. բացվեցին Մուրադյան և Ռափայելյան դպրոցները: Առաջինը հիմնականում գործել էՓարիզում, երկրորդը՝ Վենետիկում: 1870 թ. Մուրադյան դպրոցր տեղափոխվեց Վենետիկ, և Մխիթարյան վանքիենթակայությամբ ստեղծվեց Մուրադ-Ռափայելյան միացյալ վարժարանը: Հնդկահայերի միջավայրում առավել նշանավորկրթական կենտրոնը 1821 թ. Կալկաթայում հիմնադրված Մարդասիրաց ճեմարանն էր, որն ուներ իր տպարանը: Երկսեռաշակերտներով այդ դպրոցը արդյունավետ գործունեություն է ծավալ ել գերազանցապես հնդկահայերի և պարսկահայերիշրջանում:
Բարձր զարգացման հասավ հայ մանկավարժական միտքը: Այդ ոլորտում խոշոր ներդրում ունեցան Խաչատուր Աբովյանը,Ղազարոս Աղայանը, Ռեթեոս Պերպերյանը եւ ուրիշներ:
XIX դ. վերջերին և XX դ. սկզբին ցարական իշխանություններն անօրինակ հալածանքներ սկսեցին հայկական դպրոցներիդեմ: 1880-֊ական և 1890-ական թթ. կեսերին ցարիզմը ժամանակավորապես փակեց Հայկական եկեղեցու տնօրինությանըհանձնված դպրոցների մեծ մասը: Միայն հայության բուռն ելույթները ստիպեցին Նիկոլայ II-ին 1905 թ, օգոստոսի 1-ինՀայոց եկեղեցուն վերադարձնել նրանից խլված ունեցվածքը և կրթական գործով զբաղվելու հնարավորությունը, որոնցիցնա զրկվել էր 1903 թ. հունիսի 12-ի չարաբաստիկ օրենքով:
Պատմագիտությունը
Բարձր զարգացման հասան հայագիտությունն ու պատմագրությունը: Հայագիտական եւ պատմագիտական արժեքավորաշխատություններ հրատարակեցին Մաղաքիա Օրմանյանը, Քերովբե Պատկանյանը, Ալեքսանդր Երիցյանը, ՄկրտիչԷմինը, Լեոն, Ղեւոնդ Ալիշանը, Նիկողայոս Ադոնցը եւ ուրիշներ:
Մ. Օրմանյանի հրատարակած բազմաթիվ աշխատություններից են «Հայոց եկեղեցին», եռահատոր «Ազգապատումը»: Նաիրավացիորեն գտնում էր, որ հայոց եկեղեցին ազգային բնույթ ունի, եւ որ հայ եկեղեցու եւ ազգի պատմությունը կազմումեն միասնություն: Լեոն հրատարակեց մեծաթիվ արժեքավոր ուսումնասիրություններ: Ն. Ադոնցի «ՀայաստանըՀուստինիանոսի դարաշրջանում» մեծարժեք աշխատությունը համակողմանիորեն ներկայացնում է միջնադարյանՀայաստանը:
Պատմագիտությունը նախապես կրել է նկարագրական բնույթ: XIX դարից սկսվել է սոցիալ-տնտեսական հարցերիուսումնասիրությունը, և պատմագիտությունը դարձել է հասարակության կյանքը հետազոտող գիտություն: Նրա գլխավորխնդիրներից է հասարակության ստույգ պատմության ուսումնասիրությունը՝ իր հաջորդականության մեջ:Պատմագիտությունը հենվում է հասարակության զարգացման ընթացքն արտացոլող անցյալի ու ներկայի փաստերի վրա.դրանց հավաքումը, համակարգումը, համադրումը և վերլուծությունը պատմագիտության հիմքն է:
Հովսեփ Գաթրճյանն աչքի ընկավ դասական հայերենին նվիրված լեզվաբանական արժեքավոր հետազոտություններով:Նա նաև առաջինն էր, որ շարադրեց և 1849-1852 թթ. հրատարակեց համաշխարհային պատմության երկհատոր միձեռնարկ: XIX դ. հայագիտությունն առավել խոշոր հաջողությունների է հասնում Ֆրանսիայում: Ասպարեզ են մտնումականավոր գիտնականներ էդուարդ Դյուլորիեն, Վիկտոր Լանդլուան և Մարի Բրոսսևն, ընդ որում վերջինստեղափոխվում է Ռուսաստան և արդյունավետ գործունեություն ծավալում Հայոց և վրաց պատմության հետազոտությանու բանասիրության բնագավառում: XIX դ. վերջին փորձեր արվեցին Հայաստանի պատմության ամբողջական պատկերըներկայացնելու ուղղությամբ: Ստեփան Պալասանյանի «Պատմություն Հայոց. սկզբից մինչև մեր օրերը» աշխատությունը,որն առաջին անգամ լույս տեսավ 1890 թ, և երկար տարիներ հաջողությամբ ծառայեց որպես ուսումնական ձեռնարկ:Անտոն Գարադաշյանը իր քառահատոր «Քննական պատմություն հայոց» աշխատությամբ վերլուծում էր հայոցպատմության ընթացքր՝ վաղնջական ժամանակներից մինչև V դարի վերջերը նա հայ քննական պատմագիտությանհիմնադիրն է: Ականավոր հայագետներ Բարսեղ Սարգիսյանը և Կարապետ Տեր-Մկրտչյանը շարադրեցին միջնադարյանհայ աղանդավորական շարժումներին նվիրված արժեքավոր ուսումնասիրություններ: XIX դ. երկրորդ կեսինհայագիտության ասպարեզում աչքի ընկնող աշխատանքներ են կատարվում Ռուսաստանում և Եվրոպայիհամալսարանական կենտրոններում: Հայ միջնադարյան պատմիչների երկերի թարգմանության, հայ ազգագրության ևհավատալիքների հետազոտության առումով նշանակալից էր Լազարյան ճեմարանի պրոֆեսոր Մկրտիչ Էմինի դերը: Նրասաներից՝ Քերովբե Պատկանյանը արդյունավետ գործունեություն ծավալեց Ս. Պետերբուրդի համալսարանում և հանդեսեկավ հին շրջանի պատմությանը, լեզվին ու մատենագրությանը նվիրված մեծարժեք ուսումնասիրություններով:Լազարյան ճեմարանում Մկրտիչ Էմինի գործը շարունակեց նրա մյուս աշակերտը՝ Գրիգոր Խալաթյանցը: Իր ամբողջկյանքում երբեք Հայաստանը չտեսած՝ նրա կերպարի կերտմանը նվիրվեց անվանի բանաստեղծ և խոշոր Հայագետ-պատմաբան Ղևոնդ Ալիշանը: Առանձնապես նշանավոր են միջնադարյան Հայաստանի առանձին նահանգներին(«Շիրակ», «Այրարատ», «Սիսական») վերաբերող նրա բազմահատոր աշխատությունները: Կյանքի վերջին տարիներինԱլիշանը հրատարակության պատրաստեց «Հայապատում» երկհատոր ծավալուն աշխատությունը, որը խոշոր ներդրում էՀայ միջնադարյան պատմագրության հետազոտության բնագավառում:
XX դ. սկզբին հայ պատմագիտությունը հասավ նոր հաջողությունների. ստեղծվեցին տեսական բարձր մակարդակովու վերլուծական ուղղվածությամբ աչքի ընկնող բազմաթիվ աշխատություններ: Միջնադարյան Հայաստանի պատմությաննու հայ բանասիրությանը նվիրված կոթողային աշխատություններ գրեց Ս. Պետերբուրգի համալսարանի պրոֆեսորՆիկողայոս Ադոնցը՝ ականավոր կովկասագետ հայագետ Նիկողայոս Մառի սանը: 1908 թ, նա ռուսերեն լույս րնծայեցհայագիտության գլուխգործոցներից մեկը՝ «Հայաստանը Հուստինիանոսի դարաշրջանում» աշխատությունը: Այդհիմնարար հետազոտության մեջ հեղինակն անդրադարձել է Հայաստանում ավատատիրության պատմությանհիմնահարցերին, երկրի պատմական աշխարհագրությանր, հայ-բյուզանդական հարաբերություններին 1920 թ. հետոԱդոնցն ապրում և ստեղծագործում էր Լոնդոնում, Փարիզում, ապա Բրյուսելում: Իր աշխատությունները տպագրել էմիջազգային հեղինակավոր հանդեսներում:
Լեոն (Առաքել Բաբախանյան) թողել է պատմագիտական, գրականագիտական և հրապարակախոսական մեծածավալժառանգություն, գրել է նաև գեղարվեստական արժեքավոր գործեր: Պատմաբանը անդրադարձել է XIX դ. հայհասարակական- քաղաքական պատմությանը, բազմիցս մեկնաբանել է (որոշ դեպքերում նաև սխալ դիրքերից) հայկականհարցը, հեղինակել է հայ մշակույթի պատմությունը լուսաբանող մի շարք աշխատություններ: XX դ. սկզբին նա ծրագրելէր շարադրել Հայաստանի ամբողջական պատմությունր, սակայն չհասցրեց լիովին իրականացնել իր մտահղացումր:Կենդանության տարիներին Լեոն տպագրեց իր «Հայոց պատմություն» կոթողային աշխատության միայն առաջին հատորը, իսկ հաջորդ երկու հատորները լույս տեսան նրա մահից հետո 1912-1927 թթ. հրատարակվում է Կ. Պոլսի նախկինպատրիարք Մաղաքիա Օրմանյանի «Ազգապատում» եռահատոր աշխատությունը, որը ներկայացնում է Հայոց եկեղեցուպատմությունը սկզբից մինչև XX դ. սկզբները: Եկեղեցու պատմությունը դիտարկելով որպես հայոց պատմության առանցք՝գիտնականը հանգամանորեն լուսաբանել է կաթողիկոսական աթոռների, աղանդավորական շարժումների, քաղաքականկարևոր անցուդարձերի պատմությունը:
Դարասկզբին իր գիտական գործունեությամբ աչքի ընկավ նաև Գարեգին Հովսեփյանը, որը մի շարք աշխատություններնվիրեց հայ միջնադարյան մշակույթի, հատկապես մանրանկարչության, գրչության արվեստի, հնագրության,ճարտարապետության և շինարարական արվեստի հետազոտությանը: Ավելի ուշ լույս տեսավ գիտնականի գլուխգործոցը՝«Խաղբակյանք կամ Պռոշյանք հայոց պատմության մեջ» եռահատոր աշխատությունը:
Արվեստ և ճարտարապետություն
19-րդ դարի 70-ական թվականներին կատարված պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել են արժեքավոր իրեր, որոնքպատկանում են ուշ բրոնզե դարի և վաղ երկաթե դարի ժամանակաշրջանին։ Հայտնաբերված իրերի մի մասը ժամանակինտեղափոխվել են Մոսկվայի, Սանկտ Պետերբուրգի, Թբիլիսիի, Բաքվի, Երևանի թանգարաններ, իսկ մի մասն Էլցուցադրվում է Դիլիջանի երկրագիտական թանգարանում։ Դիլիջանի մշակույթը հատկապես ճարտարապետությունըբարձր զարգացման է հասնում միջին դարերում: 10-13-րդ դարերում կառուցվել են Հաղարծնի եւ Գոշի վանքայինհամալիրները, որոնք կարեւոր տեղ են գրավում միջնադարյան հայ ճարտարապետական արվեստում: Նշվածհամալիրները եղել են նաեւ մշակութային կենտրոններ: Այդ նույն ժամանակահատվածի կարեւոր կառույցներից են նաեւՋուխտակ վանքերը եւ Մաթոսավանքը:
Նոր ժամանակներում մշակութային կյանքի զարգացման համար նպաստավոր պայմաններ են ստեղծվում 19-րդ դարի 2-րդկեսին եւ 20-րդ դարի սկզբին կապված տնտեսության աշխուժացման հետ: 1868. բացվում է առաջին դպրոցը (ներկայումթիվ 1 միջնակարգ դպրոցը): Քիչ անց դպրոց է բացվում Պողոսքիլիսա գյուղում (Շամախյան թաղամաս): 1908թ. բացվում էառաջին գրադարանը (ներկայումս Ղ. Աղայանի անվան գրադարանը):
19-րդ դարի վերջին կազմակերպվում են սիրողական թատերախմբեր: 19-րդ դարի 2-րդ կեսին, երբ ավելի է մեծանումԴիլիջանի համբավը որպես առողջարանի‚ այստեղ սկսում են ստեղծվել զվարճության վայրեր: 1896-98 թթ. արդեն կայինակումբներ, քիչ ավելի ուշ կառուցվում է հայտնի Ռոտոնդան (ֆրանսերեն գմբեթավոր շենք): Այս բացօթյա թատրոնը եղել էոչ միայն դիլիջանցիների, այստեղ տեղակայված զորամասի ռուս զինվորականության, այլեւ ողջ Անդրկովկասի հայմտավորականության ամենասիրած վայրերից մեկը: 1900 թվականից Ռոտոնդան արդեն գործում էր եւ իր գոյությունըպահպանել է մինչեւ 1936 թվականը: Այնտեղ ելույթ են ունեցել հայ բեմարվեստի նշանավոր վարպետներ՝ Հ. Աբելյանը, Վ.Փափազյանը, Ա. Հրաչյանը եւ ուրիշներ: Ռոտոնդան ինչպես նաեւ շատ փայտաշեն կառույցներ չեն պահպանվելսողանքային երեւույթների հետեւանքով, որոնք այդքան տարածված են Դիլիջանում: Նշված ժամանակահատվածումնկատելի զարգացում է ապրում նաեւ ժողովրդական տների կառւոցման ճարտարապետությունը: Թիֆլիսի եւԱնդրկովկասի այլ բնակավայրերի հայ մեծահարուստները սկսեցին ամառանոցներ կառուցել Դիլիջանում: Նրանցամառանոցների ձեւի Դիլիջանի տնաշինական ավանդույթների եւ 19-րդդարի30ական թվականներին այստեղներգաղթած ռուս աղանդավորականների՝ մալականների տների հարդարման որոշ էլեմենտների սինթեզի արդյունքումստեղծվեց ժողովրդակական տների կառուցման «դիլիջանյան ոճ», որին բնորոշ էր երկթեք կղմինդրածածկ տանիքը, լայնգեղեցիկ ձեւավորված փակ պատշգամբները եւ կրով սպիտակեցված պատերը: Այն արագորեն տարածվեց ողջ Աղստեւիհովտում եւ հրաշալիորեն ներդաշնակում էր քաղաքի կանաչ բնապատկերին:
19րդ դարի վերջին 20րդ դարի սկզբին բնակավայրում զարգացած են եղել դարբնությունը, գորգագործությունը,ձեռարվեստը, փայտի գեղարվեստական մշակումը եւ այլ ժողովրդական արհեստներ: Կա ինքնատիպ դիլիջանյանկարպետ տեսակը, որի նմուշներից պահվում են քաղաքի թանգարաններում:
1932թ. Դիլիջանում ստեղծվել է պետական թատրոն: Դիլիջանի քաղաքային գրադարանում գործել է նկարչական խմբակ,որը ղեկավարել է մշակույթի երախտավոր ՀԽՍՀ վաստակավոր նկարիչ Հովհաննես Շարամբեյանը: Խմբակի բազայի վրաբացվել է գեղարվեստի դպրոց, որի սաներից շատերը իրենց կրթությունը շարունակելով մայրաքաղաքի արվեստիուսումնարաններում եւ գեղարվեստաթատերական ինստիտուտում դարձել են ճանաչված նկարիչներ:
«Դիլիջան»պատմամշակութայինարգելոցթանգարանի հավաքածուում պահպանվում են հարազատ քաղաքի թեմայովՀովհաննես Շարամբեյանի, Մ. Ղուլյանի, Ղ. Ղազարյանի, Վ. Ամյանի, Հ. Ասատրյանի, Է. Հարությունյանի, Ս. Դավթյանիկտավները:
Ժողարվեստի զարգացման գործում մեծ ներդրում ունեն փայտի գեղարվեստական փորագրության վարպետներ ԳառնիկԱլիխանյանը, Ռեւիկ Հովսեփյանը, որոնց գործերի լավագույն շարունակողներից է երիտասարդ վարպետ ԳրիշաՀովսեփյանը:
Քաղաքի մշակութային կյանքում կարեւոր դեր է կատարում երաժշտական դպրոցը, որըհիմնադրվելէ1946թ. (այժմարվեստի պետական քոլեջ): Նրա սաներից շատերը լուրջ ձեռքբերումներ ունեն տարբեր հեղինակավոր փառատոններում:
Նոր ժամանակներում մշակութային կյանքի զարգացման համար նպաստավոր պայմաններ են ստեղծվում 19-րդ դարի 2-րդկեսին եւ 20-րդ դարի սկզբին կապված տնտեսության աշխուժացման հետ: 1868. բացվում է առաջին դպրոցը (ներկայումթիվ 1 միջնակարգ դպրոցը): Քիչ անց դպրոց է բացվում Պողոսքիլիսա գյուղում (Շամախյան թաղամաս): 1908թ. բացվում էառաջին գրադարանը (ներկայումս Ղ. Աղայանի անվան գրադարանը):
19-րդ դարի վերջին կազմակերպվում են սիրողական թատերախմբեր: 19-րդ դարի 2-րդ կեսին, երբ ավելի է մեծանումԴիլիջանի համբավը որպես առողջարանի‚ այստեղ սկսում են ստեղծվել զվարճության վայրեր: 1896-98 թթ. արդեն կայինակումբներ, քիչ ավելի ուշ կառուցվում է հայտնի Ռոտոնդան (ֆրանսերեն գմբեթավոր շենք): Այս բացօթյա թատրոնը եղել էոչ միայն դիլիջանցիների, այստեղ տեղակայված զորամասի ռուս զինվորականության, այլեւ ողջ Անդրկովկասի հայմտավորականության ամենասիրած վայրերից մեկը: 1900 թվականից Ռոտոնդան արդեն գործում էր եւ իր գոյությունըպահպանել է մինչեւ 1936 թվականը: Այնտեղ ելույթ են ունեցել հայ բեմարվեստի նշանավոր վարպետներ՝ Հ. Աբելյանը, Վ.Փափազյանը, Ա. Հրաչյանը եւ ուրիշներ: Ռոտոնդան ինչպես նաեւ շատ փայտաշեն կառույցներ չեն պահպանվելսողանքային երեւույթների հետեւանքով, որոնք այդքան տարածված են Դիլիջանում: Նշված ժամանակահատվածումնկատելի զարգացում է ապրում նաեւ ժողովրդական տների կառւոցման ճարտարապետությունը: Թիֆլիսի եւԱնդրկովկասի այլ բնակավայրերի հայ մեծահարուստները սկսեցին ամառանոցներ կառուցել Դիլիջանում: Նրանցամառանոցների ձեւի Դիլիջանի տնաշինական ավանդույթների եւ 19-րդդարի30ական թվականներին այստեղներգաղթած ռուս աղանդավորականների՝ մալականների տների հարդարման որոշ էլեմենտների սինթեզի արդյունքումստեղծվեց ժողովրդակական տների կառուցման «դիլիջանյան ոճ», որին բնորոշ էր երկթեք կղմինդրածածկ տանիքը, լայնգեղեցիկ ձեւավորված փակ պատշգամբները եւ կրով սպիտակեցված պատերը: Այն արագորեն տարածվեց ողջ Աղստեւիհովտում եւ հրաշալիորեն ներդաշնակում էր քաղաքի կանաչ բնապատկերին:
19րդ դարի վերջին 20րդ դարի սկզբին բնակավայրում զարգացած են եղել դարբնությունը, գորգագործությունը,ձեռարվեստը, փայտի գեղարվեստական մշակումը եւ այլ ժողովրդական արհեստներ: Կա ինքնատիպ դիլիջանյանկարպետ տեսակը, որի նմուշներից պահվում են քաղաքի թանգարաններում:
1932թ. Դիլիջանում ստեղծվել է պետական թատրոն: Դիլիջանի քաղաքային գրադարանում գործել է նկարչական խմբակ,որը ղեկավարել է մշակույթի երախտավոր ՀԽՍՀ վաստակավոր նկարիչ Հովհաննես Շարամբեյանը: Խմբակի բազայի վրաբացվել է գեղարվեստի դպրոց, որի սաներից շատերը իրենց կրթությունը շարունակելով մայրաքաղաքի արվեստիուսումնարաններում եւ գեղարվեստաթատերական ինստիտուտում դարձել են ճանաչված նկարիչներ:
«Դիլիջան»պատմամշակութայինարգելոցթանգարանի հավաքածուում պահպանվում են հարազատ քաղաքի թեմայովՀովհաննես Շարամբեյանի, Մ. Ղուլյանի, Ղ. Ղազարյանի, Վ. Ամյանի, Հ. Ասատրյանի, Է. Հարությունյանի, Ս. Դավթյանիկտավները:
Ժողարվեստի զարգացման գործում մեծ ներդրում ունեն փայտի գեղարվեստական փորագրության վարպետներ ԳառնիկԱլիխանյանը, Ռեւիկ Հովսեփյանը, որոնց գործերի լավագույն շարունակողներից է երիտասարդ վարպետ ԳրիշաՀովսեփյանը:
Քաղաքի մշակութային կյանքում կարեւոր դեր է կատարում երաժշտական դպրոցը, որըհիմնադրվելէ1946թ. (այժմարվեստի պետական քոլեջ): Նրա սաներից շատերը լուրջ ձեռքբերումներ ունեն տարբեր հեղինակավոր փառատոններում:
Երաժշտությունը եւս զարգացում էր ապրում: Երաժշտական արվեստի հսկաներից էր Կոմիտասը, որը հավաքեց եւմշակեց շուրջ 3000 երգ: Տիգրան Չուխաջյանը գրեց առաջին հայկական օպերան` «Արշակ Բ»: Ալեքսանդր Սպենդիարյանըհիմնադրեց սիմֆոնիկ երաժշտությունը` գրելով «Ալմաստ օպերան: Հովհ. Թումանյանի «Անուշ» պոեմի հիման վրա ԱրմենՏիգրանյանը գրեց համանուն օպերան, որը բեմադրվեց Ալեքսանդրապոլում 1912թ.: Զարգանում էր նաեւ աշուղականերգարվեստը, որի փայլուն ներկայացուցիչներից էին Ջիվանին եւ Շերամը:
Հայ իրականության մեջ առաջին պրոֆեսիոնալ թատրոնը հիմնվում է Կ.Պոլսում, 1846թ.: Այն հիմնականում ունեցել էկրկեսային եւ մնջախաղային բնույթ, բայց ներկայացրել է նաեւ պատմական դրամաներ ու մելոդրամներ: 1847թ. Կ.ՊոլսիԲերա թաղամասում կառուցվել է թատրոնի մշտական շենք կրկեսային եւ դրամատիկական ներկայացումների համար:Թատրոնն ունեցել է նվագախումբ, դիրիժոր, դերասանների մշտական կազմ:
1851թ.ԹիֆլիսումստեղծվեցԹամամշյանիթատրոնը: 1861թ. Կ.Պոլսում հիմնադրվեց Արեւելյան թատրոնը: 1863թ.Կ.Պոլսում Հակոբ Վարդովյանի ստեղծած թատրոնում ներկայացումներ էին տրվում հայերենով եւ թուրքերենով:Թատերարվեստի զարգացման գործում խոշոր ավանդ ներդրեցին դերասաններ Պետրոս Ադամյանը, Գեւորգ Չմշկյանը,Սիրանույշը, Հովհաննես Աբելյանը եւ ուրիշներ:
19-րդ դարի նշանավոր նկարիչներից էին Հակոբ եւ Աղաթոն Հովնաթանյանները, որոնք շարունակեցին իրենցտաղանդավոր տոհմի ավանդույթները: Ճանաչված նկարիչ էր Ստեփան Ներսիսյանը, որի վրձնին են պատկանումբազմաթիվ հայ նշանավոր գործիչների դիմանկարներ: Համաշխարհային ճանաչում ունեցող ծովանկարիչ էր ՀովհաննեսԱյվազովսկին, որը բազմաթիվ կտավներ է կերտել նաեւ հայկական թեմաներով: 20-րդ դարասկզբի հայ կերպարվեստինշանավոր ներկայացուցիչներն էին Վարդգես Սուրենյանցը, Գեւորգ Բաշինջաղյանը, Փանոս Թերլեմեզյանը, ՄարտիրոսՍարյանը եւ ուրիշներ:
Օսմանյան կայսրության բարձրարվեստ ճարտարապետական կոթողներից շատերի հեղինակներն են հայկական Պալյանեւ ՈՒթուճյան նշանավոր տոհմերի ներկայացուցիչները, որոնց սուլթանները վստահում էին արքունի ճարտարապետիպաշտոնը:
20-րդ դարի սկզբի ճարտարապետության հայտնի դեմքերից էին Ալեքսանդր Թամանյանը, Թորոս Թորամանյանը,Հովհաննես Քաջազնունին եւ ուրիշներ:
Բնագիտության ասպարեզի խոշոր գիտնականներից էր ֆիզիկոս Հովհաննես Ադամյանը, որը հանդիսացավ գունավորհեռուստատեսության հիմնադիրը:
Հայ մշակույթին ծանր, շատ կողմերով անդառնալի հարված հասցրեց 1915-1916թթ. Հայոց ցեղասպանությունը, որիընթացքում ոչնչացվեց արեւմտահայ մտավորականությունը, Արեւմտյան Հայաստանի տարածքում գտնվող հազարավորպատմա-մշակութային հուշարձաններ եւ տասնյակ հազարավոր հնագույն ձեռագրեր:
Հայկական կինեմատոգրաֆը ստեղծվել է 1923թ ապրիլի 16-ին, երբ կառավարության որոշմամբ ստեղծվեց ՀայաստանիԿինոյի Պետական Կոմիտեն:
1924թ Երևանում ստեղծվեց առաջին հայկական կինոստուդիան՝ Հայֆիլմը, նույն թվականին նկարահանելով ԽորհրդայինՀայաստանի առաջին փաստագրական ֆիլմը:
Առաջին հայկական սև-սպիտակ համր ֆիլմը՝ <<Նամուս>>-ը, նկարահանվել է Ալեքսանդր Շիրվանզադեի համանունվեպի հիման վրա 1925թ.։ Ֆիլմի ռեժիսորնը, Համո Բեկնազարյանը, նկարահանել է նաև առաջին ձայնային ֆիլմը՝<<Պեպո>>-ն 1935թ:
Հայտնի ռեժիսորներից են նաև Սերգեյ Փարաջանովը (<<Նռան գույնը>>), Հենրիկ Մալյանը (<<Նահապետ>>), ԱրտավազդՓելեշյանը (<<Տարվա եղանակները>>), Էդմոնդ Քյոսայանը, Ֆրունզե Դովլաթյանը, Միքայել Վարդանովը(<<Փարաջանով։Վերջին գարուն>>), Լևոն Մկրտչյանը (<<Հովհաննես Շիրազ>>), Ատոմ Էգոյանը (<<Արարատ>>), ՄայքլՀակոբ Հակոբյանը, ով հայտնի է հայկական ցեղասպանության, ժամանակակից հայկական պատմության և պատմականՀայաստանի մասին փաստագրական ֆիլմերով:
Ժամանակակից հայկական կինեմատոգրաֆն ամեն տարի նկարահանում է 2 կամ 3 խաղարկային ֆիլմ, 8 կարճամետրաժև 15 վավերագրական ֆիլմեր։
1924թ Երևանում ստեղծվեց առաջին հայկական կինոստուդիան՝ Հայֆիլմը, նույն թվականին նկարահանելով ԽորհրդայինՀայաստանի առաջին փաստագրական ֆիլմը:
Առաջին հայկական սև-սպիտակ համր ֆիլմը՝ <<Նամուս>>-ը, նկարահանվել է Ալեքսանդր Շիրվանզադեի համանունվեպի հիման վրա 1925թ.։ Ֆիլմի ռեժիսորնը, Համո Բեկնազարյանը, նկարահանել է նաև առաջին ձայնային ֆիլմը՝<<Պեպո>>-ն 1935թ:
Հայտնի ռեժիսորներից են նաև Սերգեյ Փարաջանովը (<<Նռան գույնը>>), Հենրիկ Մալյանը (<<Նահապետ>>), ԱրտավազդՓելեշյանը (<<Տարվա եղանակները>>), Էդմոնդ Քյոսայանը, Ֆրունզե Դովլաթյանը, Միքայել Վարդանովը(<<Փարաջանով։Վերջին գարուն>>), Լևոն Մկրտչյանը (<<Հովհաննես Շիրազ>>), Ատոմ Էգոյանը (<<Արարատ>>), ՄայքլՀակոբ Հակոբյանը, ով հայտնի է հայկական ցեղասպանության, ժամանակակից հայկական պատմության և պատմականՀայաստանի մասին փաստագրական ֆիլմերով:
Ժամանակակից հայկական կինեմատոգրաֆն ամեն տարի նկարահանում է 2 կամ 3 խաղարկային ֆիլմ, 8 կարճամետրաժև 15 վավերագրական ֆիլմեր։
1958թ.-ից հրատարակվում է «Դիլիջան» թերթը (ընդհատվել է 1963-64թթ), վերահրատարակվել է 1965թ. Մայիսի 5-ին:Այժմ այն երկշաբաթաթերթ է, ուր զետեղվում են քաղաքային կյանքի տարբեր ոլորտներին վերաբերվող հոդվածներ: 2006թ. մայիսից հրատարակվում է «Երիտասարդական գործունեության ակումբ» հասարակական կազմակերպության«Երիտասարդ Դիլիջան» ամսաթերթը: 1993թ.-2005թ. գործել է տեղական RT-V հեռուստաընկերությունը:
Ռոմանտիզմի ամենակարկառուն ներկայացուցիչը մեծ ծովանկարիչ Հովհաննես Այվազովսկին էր (1817–1900)։ Նաառաջինն է անդրադարձել հայկական բնաշխարհի պատկերմանը (Արարատը, Սևանա լիճը ներկայացնող բնանկարներ,դրանց թվում՝ «Նոյը իջնում է Արարատից» և այլն), ստեղծել հայոց պատմությանը նվիրված կտավներ («Հայ ժողովրդիմկրտությունը», «Երդում»։ Վարդան զորավար»), բուռն ցասումով անդրադարձել 1890-ական թթ Թուրքիայում հայերիջարդերին («Հայերի ջարդը Տրապիզոնում 1895 թվին», «Թուրքական նավերը Մարմարա ծովն են թափում հայերին»)։Ազգային ռեալիստական բնանկարչության հիմնադիրը Գևորգ Բաշինջաղյանն է (1857–1925), առաջին հայ նկարիչը, որբնականից է վրձնել Հայաստանի, ինչպես և Անդրկովկասի բնաշխարհը՝ քնարական և էպիկական մեկնաբանումներով։ Ս.Ներսիսյանից հետո Հարություն Շամշինյանն է (1856–1914) դիմել թեմատիկ ստեղծագործությանը։ Թեմատիկ պատկերիկուլտուրան միջազգային մակարդակի է բարձրացրել Վարդգես Սուրենյանցը(1860–1921), ստեղծել հայ ժողովրդիներկային, պատմությանը, դիցաբանությանը նվիրված գործեր («Ոտնահարված սրբություն», «Լքյալը», «Շամիրամն ԱրաԳեղեցիկի դիակի մոտ», «Զաբել թագուհու վերադարձը գահին» և այլն), բնանկարներ («Հռիփսիմեի վանքը Էջմիածնիմոտ»), գրքի պատկերազարդումներ, բեմանկարներ, 1915-ի Մեծ եղեռնից փրկվածների նկարաշար։ Բազմաժանրությանըզուգընթաց Վ. Սուրենյանցը շփվել է գեղանկարչության եվրոպական նոր հոսանքների հետ, իր արվեստում օգտագործելմոդեռն ոճի որոշ հնարներ՝ չկորցնելով ազգային դեմքը։ XIX դ – XX դ սկզբի կերպարվեստում իրենց տեղն ունենծովանկարիչ Մանուկ Մահտեսյանը (1857–1908), Խաչատուր Տեր-Մինասյանը (1870–1906), Մանուկ Ալաջալովը (1862–1934), Դավիթ Օքրոյանցը (1874–1943), Գրիգոր Գաբրիելյանը (1862–1898)։ 19-րդ դարի արևմտահայության մշակութայինկենտրոնը Կ. Պոլիսն էր, որտեղ Մանասեներից բացի գործել են Ումեդ (Հովհաննես) Պեյզատը (1809–1874),ծովանկարիչ Մկրտիչ Ճիվանյանը (1848– 1906), Ժորժ (Հակոբ) Տամադյանը (1839–1920), Սիմոն Հակոբյանը (1857– 1921),Ասլան դ՚Աբրոն (1848–1928)։ 1916 թվականին Թիֆլիսում ստեղծվել է Հայ արվեստագետների միություն, որի անդամներըսկզբնավորել ու խոր հետք են թողել թե՛ Խորհրդային Հայաստանի և թե՛ սփյուռքի կերպարվեստ:
XIX դ վերջին, XX դ սկզբին հայկական արվեստը հարստացրել են դիմանկարիչներ Ստեփան Աղաջանյանը (1863–1940),Ենոք Նազարյանը (1868–1928), Հմայակ Արծաթպանյանը (1878–1919),բնանկարիչՓանոսԹերլեմեզյանը(1865–1941),նաևկենցաղագիրՀմայակՀակոբյանը(1871–1939), Անիի ճարտարապետական հուշարձանները վրձնած ԱրշակՖեթվաճյանը (1866–1947)։ Հայ նշանավոր նկարիչները ստեղծագործել են նաև Ֆրանսիայում՝ նատյուրմորտիստ ԶաքարԶաքարյան(1849–1923), ծովանկարիչներ՝ Արսեն Շապանյան (1864–1949), Վարդան Մախոխյան (1869–1937) և ուրիշներ։Ռեալիզմին զուգընթաց իմպրեսիոնիզմի և հաջորդող ուղղությունների գեղարվեստական մտածողությունն ուարտահայտչամիջոցները դրսևորվել են հայ գեղանկարչության խոշորագույն դեմքերից մեկի՝ Եղիշե Թադևոսյանի (1870–1936) արվեստում։ Իմպրեսիոնիզմին մոտ էին Կարապետ (Շարլ) Ադամյանը (1872–1947), Վահրամ Գայֆեճյանը (1879–1960), Հովհաննես Ալխազյանը (1881–1958), Սարգիս Խաչատուրյանը (1886–1947), սիմվոլիզմին՝ Հովսեփ Փուշմանը (1877–1966),ԳեորգիՅակուլովը(1884–1928)։ XX դ սկզբի գեղարվեստական նորագույն ուղղությունների խաչմերուկում իրբոլորովին նոր՝ «Հեքիաթներ և երազներ» նկարաշարով համաշխարհային արվեստ է մուտք գործելՄարտիրոսՍարյանը (1880–1972)։
Հայ նոր քանդակագործությունը երևան է եկել հանձին Կ. Պոլսում ստեղծագործած առաջինհայքանդակագործԵրվանդՈսկանի(1855– 1914)։ XX դ սկզբի հայ հուշարձանային քանդակագործությունն սկզբնավորել է Անդրեաս Տեր-Մարուքյանը(1871– 1919), կերտել Ռ.Պատկանյանի, Մ. Նալբանդյանի հուշարձանները, Ղ. Ալիշանի, Պ.Ադամյանի, Խրիմյան Հայրիկի կիսանդրիները և իր գլուխգործոցը՝ Խաչատուր Աբովյանի արձանը, ազգ-հայրենասիրականթեմաներով բարձրաքանդակներ։ Հիմնականում կենցաղային ժանրի քանդակներ է ստեղծել Միքայել Միքայելյանը (1879–1943)։ 1910-ական թթ է ձևավորվել ապագա ականավոր քանդակագործներ,Շվեյցարիայում՝ Մորիս Սարկիսովի (1882– 1947), ԱՄՆ-ում՝ Հայկ Բադիկյանի (1876–1950), Հակոբ Փափազյանի (1878–1957), Նշան Թուրի (1888–1967), Ռուսաստանում՝Սերգեյ Մերկուրովի (1881–1952), Հակոբ Գյուրջյանի (1881–1948), Գրիգոր Քեպինովի (1886–1966)արվեստը։
XIX դ, XX դ սկզբի հայկական գրաֆիկան սկզբնավորվել է Աղաթոն Հովնաթանյանի (1816–93) և Հովհաննես Քաթանյանի(1824–94) փորագրանկարներով, Հ. Շամշինյանիօֆորտներով, մատիտանկարներով, գրչանկարներով (1904-ին ռուսերենհրատարակվել է նրա գծագրության և հեռանկարի՝ Անդրկովկասում առաջին դասագիրքը), Վ. Սուրենյանցի գրաֆիկականգործերով։ Հայկական գրաֆիկան օֆորտի բնագավառում տվել է XX դ խոշոր վարպետներ հանձինս Էդգար Շահինի (1874–1947) և Տիգրան Պոլատի (1874–1950), որոնք ստեղծագործել են Փարիզում։ Ջրաներկի վարպետներ էին ՏիգրանԵսայանը (1874–1921) և Ա. Ֆեթվաճյանը, գրքի ձևավորող Մելքոն Քեպապճյանը (1880–1949)։ Այդ բնագավառում ուրույնտեղ ունեն մեծատաղանդ ինքնուս նկարիչ Վանո Խոջաբեկյանի (1875–1922)՝ Թիֆլիսի կյանքն ու կենցաղը վերարտադրողմատիտանկարները, Գրիգոր Շարբաբչյանի (1884 – 1942) գործերը (դրանց թվում՝ բեմանկարներ)։ Զարգացում է ապրելնաև երգիծանկարչությունը հայկական օրաթերթերում, երգիծահանդեսներում։ Առաջին ծաղրանկարիչներից էին ԴավիթՕքրոյանցը, Գարեգին Երիցյանը (1879–1966)։
1932 թվականին լուծարելով ստեղծագործական խմբավորումները՝ հիմնվել է նկարիչների միությունը։ 1938 թվականինկազմակերպվել են «Սասունցի Դավիթ» էպոսի 1000-ամյակին նվիրված ցուցահանդես և հոբելյանականհրատարակություններ՝ Հակոբ Կոջոյանի, Գ. Գյուրջյանի, Կ. Սիմոնյանի, Ս. Առաքելյանի, Մհեր Աբեղյանի, Ս.Ռաշմաջյանի, Ա. Մամաջանյանի, Երվանդ Քոչարի գեղանկարչական ու գրաֆիկականգործերով, 1939 թվականին՝ Մոսկվայում կայացած հայկական տասնօրյակի հետահայաց ցուցահանդեսը հայ ողջմշակույթիբազմադարյանընդգրկումով։1930-ական թվականներին արվեստի հիմնական ուղղվածությանը զուգընթաց տեղէ գտել պատմողականությունը, ստեղծվել են հայ գրականության կերպարներով ներշնչված սյուիտներ(քանդակագործ Այծեմնիկ Ուրարտու), ազատ գծանկարով բնապատկերներ (Մհեր Աբեղյան, Ա. Ղարիբյան և ուրիշներ)։
Հայ պրոֆեսիոնալ քանդակագործությունն ի հայտ է եկել 19-20-րդ դարերի սահմանագծին: Զարմանալի է, որ թեեւհայկական մշակույթում քանդակագործությունը միշտ էլ կարեւոր տեղ է ունեցել, սակայն պրոֆեսիոնալ չի եղել: Քիչ չենեղել ժողովրդական վարպետներ, որոնք աշխատել են տարբեր ուղղություններով` եկեղեցիների պատերին արվածբարձրաքանդակներ, մահարձաններ, խաչքարեր եւ այլն: Սակայն քանդակագործները պրոֆեսիոնալ կրթություն սկսեցինստանալ միայն 20-րդ դարի սկզբին` Ռուսաստանում, Եվրոպայում, ապա եւ՝ ԱՄՆ-ում:
Զարմանալի է, բայց եթե հայերը արվեստի մեջ որեւէ բան են անում ամբողջ հոգով, ապա դա անում են մինչեւ վերջ` մեծոգեւորությամբ եւ հուզմունքով: Ռուսաստանցի հայերն ուղեւորվեցին Բուրդելի, Ռոդենի մոտ: Ամենատաղանդավորներիցմեկն էր համարվում նավթարդյունաբերող Տարասովի որդին` Ալեքս Տարասովը: Բայց Փարիզից բացի, կային նաեւայլուղղություններ`Ռուսաստան(ՍանկտՊետերբուրգ-Լենինգրադ, Մոսկվա), Իտալիա, Գերմանիա-Ավստրիա եւ այլն:Այսպես 20-րդ դարի 30-ականներին Հայաստան եկան հիանալի քանդակագործներ` Ա. Տեր-Մանուկյանը, Ա. Գյուրջյանը,Ս.Մերկուրովը, Ա.Սարգսյանը, Ա. Ուրարտուն, Ս.Ստեփանյանը, Ե.Քոչարը եւ այլք: Նրանք հնարավորություն տվեցինհասկանալու ազգային քանդակագործության պրոֆեսիոնալ ու թեմատիկ գերակայությունները եւ զարգացման հիմնականուղղությունները: 20-րդ դարի այդ առաջին 30 տարիները հայ վարպետների համար ավելի արդյունավետ եղան, քանդրանց նախորդած մի քանի դարերը: Այդ 30 տարիներն ապացուցեցին, որ հայ քանդակագործությունը կարող է կայանալ:
Հայրենիքի կորստյան ողբերգությունը, հայոց աշխարհի փլուզումը, ճարահատյալ արտագաղթը չկարողացան խարխլելազգի` ստեղծագործելու, արարելու կամքը: Հայ վարպետներն աշխատում էին` հետեւելով համաշխարհային մշակութայինավանդույթներին: Նրանք չչարացան, չդարձան գավառական արվեստագետներ, չամփոփվեցին իրենց ազգայինխնդիրների մեջ, ձեռքները զենք չվերցրին, ցինիկ չդարձան: Նրանք շարունակեցին ճշմարտության որոնումներն իրենցհոգում եւ մարդկանց աշխարհում նույն հետաքրքրասիրությամբ, որով հասկանում, վերլուծում եւ նկարում, ստեղծում էինայդ նույն աշխարհը ուրիշ դարերում` սկսած մ.թ.ա.երկրորդ հազարամյակից մինչեւ մեր օրերը: Ի դեպ, ինչպիսի՜զարմանահրաշ գործեր է թողել իրենից հետո հայ վարպետն իր ազգային ինքնագիտակցության հիշողության մեջ հայ ազգիէթնոգենեզի առաջին փուլում:
30-ականները սփյուռքում շատ արդյունավետ ժամանակներ էին: Նրանք հետաքրքիր էին նաեւ ԽորհրդայինՀայաստանում: Երվանդ Քոչարը Փարիզում ստեղծում է քանդակի եւ գեղանկարչության սինթեզ: Այս փորձը մեծհաջողություն է ունենում եւ 50-80-ականներինխթան էդառնում20-րդ դարի արվեստի այլ ուղղությունների,մասնավորապես՝ ինստալյացիայի ու գրաֆիտիզմի, կինետիկ արվեստի համար:
30-ականներին շատ հզոր էր աշխատում քանդակագործ Կամսարականը: Եվ, այդուհանդերձ, կարեւորագույնը Երեւաննէր, պրոֆեսիոնալ քանդակի դերի նրա ընկալումն ազգի ու մայրաքաղաքի կյանքում: Պետական պատվերները հսկայականչափերի էին հասնում, սակայն դրանք մի առանձնահատկություն ունեին` քաղաքական պատվեր էին: Բայց նույնիսկ այդպայմաններում հայ վարպետները իսկական արվեստի գործեր էին ստեղծում` գյուղերն ու քաղաքները զգուշորենզարդարելով արձաններով: Թեեւ կային նաեւ այնպիսի գործեր, ինչպես Ստալինի արձանը Երեւանում: Սխալներ եղաննաեւ հաջորդող տասնամյակներում, սակայն ինձ հետաքրքրում է քանդակագործների պրոֆեսիոնալիզմը եւ ռուսական ուեվրոպական ավանդույթների հետ ազգային պլաստիկայի սինթեզի նրանց ընկալումը:
Մենք կարող ենք ասել, որ միայն 50-ականների վերջին, երբ հայտնվեց հայ քանդակագործների երիտասարդ եւ շատակտիվ աշխատող սերունդը, Հայաստանի պրոֆեսիոնալ քանդակագործությունը դարձավ ազգային գեղարվեստականմտածելակերպի ուժեղ կողմերից մեկը: Այս սերնդին էին պատկանում ներգաղթած արվեստագետներ, այդ թվում՝քանդակագործ Գ. Ահարոնյանը: Հետաքրքիր են նաեւ Կեպինովը, Ն.Նիկողոսյանը, Գ.Չուբարյանըգ: Բայց միեւնույն է,առանց ուժեղ նոր հոսանքի, որ հետագայում կոչվեց 60-ականների սերունդ, հայ քանդակը դեռ երկար կարող էր մնալիբրեւ միջակություն: Հենց 60-ականներին ենք մենք տեսնում այնպիսի դեմքերի, ինչպես Ե.Խոջաբաշյանը,Ա.Չաքմաքչյանը, Ա. Շիրազը, Օ.Պետրոսյանը, Յու.Պետրոսյանը եւն, որոնք 60-ականների սկզբին երեւան եկան իրենցթարմ գործերով, սակայն բազում օբյեկտիվ ու սուբյեկտիվ պատճառներով չկարողացան դիմակայել ժամանակիփորձություններին: Նրանք մնացին հայ քանդակի գլխավոր ուղղությունների սահմանից դուրս: Իսկ հայքանդակագործությունն ուզում էր լինել խորհրդային ու համաշխարհային քանդակի առաջին շարքերում: Եղան նաեւ այլերիտասարդ քանդակագործներ, մասնավորապես՝ Ա.Հովսեփյանը կամ Վ.Խաչատրյանը:
Հենրի Մուրն ու Մարինո Մարինին, Ալբերտո Ջակոմետին, 20-րդ դարի մյուս մեծերը Հայաստանի երիտասարդքանդակագործների կուռքն էին: Նրանց հետ միաժամանակ երիտասարդ արվեստագետները հրապուրված էին ինչպեսՀայաստանի, այնպես էլ Միջագետքի հնագույն արվեստով. դրա համար լրացուցիչ խթան դարձան Արշիլ Գորկունամակները: Դրանց ավելանում են ֆուտուրիզմը, կինետիզմը, կուբիզմը, սյուրռեալիզմը, աբստրակցիոնիզմը ոչ թե իբրեւգեղագիտական հոսանքներ (այն հեռավոր տարիներին չափազանց դժվար էր տեսական հոդվածներ, մանիֆեստներ ձեռքբերելը), այլ իբրեւ ձեւակազմիչ բաղադրիչներ: Ի դեպ, այսպիսի «ոչ լիարժեք» որոնումը ուներ եւ դրական կողմեր. հայարվեստագետները, ինչպես Լատինական Ամերիկայի եւ այլ երկրների շատ արվեստագետներ, արեւմտյան նորարարներիստեղծագործությունների մեջ տեսնում էին այն, ինչ չկար կամ էլ վերջիններս չէին էլ մտածել: Եվ դա երիտասարդքանդակագործներին հնարավորություն տվեց հասնելու բավականին բարձր մակարդակի: Արտո Չաքմաքչյաննինտելեկտուալ ուղղության առաջնորդն էր, Արա Շիրազը` պոետական ուղղության, իսկ Երվանդ Խոջաբաշյանըգլխավորեց զարգացման տոտեմային ուղղությունը: Բայց սա չի նշանակում, որ նրանք աշխատում էին բացառապես այսռեգիստրում: Նրանք ազատ էին իրենց որոնումների մեջ, միեւնույն ժամանակ՝ շատ մեծ ազդեցություն էին թողնումմիմյանց վրա: 50-70-ականների Երեւանը ստեղծագործական լավ միջավայր էր շատ ու շատ արվեստագետների,նկարիչների, բանաստեղծների, գրողների համար: Նույնիսկ Փարաջանովը, Տարկովսկին ու Շոստակովիչն էին ցանկանումգալ մեզ մոտ` զգալու հայոց մայրաքաղաքի մշակութային կյանքի պուլսը: Երեւանն արվեստում կանոններ էր թելադրում ոչմիայն խորհրդային մյուս հանրապետություններին, այլեւ անգամ Մոսկվային: Դա արվեստի մարդկանց իսկականմիավորում էր, որոնց ներքին գեղարվեստական տոնուսը չափազանց բարձր էր: Այստեղից էլ գալիս էր ներքինհամագործակցությունն ու մրցակցությունը:
Հայոց մայրաքաղաքը նոր գեղարվեստական միտք էր երկնում, որը հետաքրքիր էր ոչ միայն ԽՍՀՄ-ի արվեստագետներին,այլեւ ուրիշներին: Դա մենք միայն հիմա ենք գիտակցում, երբ հետադարձ հայացքով ենք նայում այն ժամանակին:Ամենամեծ արժեքն այն էր, որ Հայաստանի մշակութային կյանքը, որն ընդհատվել էր ավելի քան 1000 տարով, կրկինվերածնվում էր այն ժամանակվա մեծ արվեստագետների ջանքերով: Այսպես էր ծնվում հայ ժամանակակիցքանդակագործությունը` արվեստի ամենաքմահաճ ու դժվար ընդունվող տեսակներից մեկը:
70-80-ականների հայ քանդակագործների պլաստիկան բավարարվածության զգացում է առաջացնում, քանզի նրանցիցշատերը կարողացան գտնել իրենց որոնումների կամերտոնը, արտահայտման իրենց պլաստիկ «լեզուն», որը թեեւ մոտ էրեվրոպացի վարպետների որոնումներին, սակայն սեփական ձեռագիրն ուներ:
Ժամանակակից քանդակագործների առջեւ շատ բարդ խնդիր է դրված` կապված քաղաքային, մոնումենտալ եւզբոսայգիների արձանների հետ, որոնք ամեն օր հայտնվում են Երեւանի ու մեր մյուս քաղաքների այս ու այնհատվածներում: Այս առիթով ուզում եմ պարզ ու միանշանակ ասել. չի կարելի միեւնույն տոնայնությամբ կերտել բոլորարձանները, որոնք հավերժացնում են արվեստի մեծ գործիչների, զորավարների, պետական գործիչների: Չի՛ կարելիքանդակագործների ընդամենը մեկ կամ երկու սերնդի թույլ տալ զարդարելու երկրի մայրաքաղաքը: Մենք դեռ 100 տարիառաջ չէինք կարողանում դա անել, իսկ այժմ նետվում ենք ցանկացած պատվերի վրա, որպեսզի հայտնի դառնանք, ասել էթե՝ պահանջված: Ինձ զարմացնում է նման մթնոլորտը, քանզի այն անարդար է, թերարժեք եւ անհեռատես: Վերջին 20-25տարիներին հսկայական թվով արձաններ են տեղադրվել, սակայն ըստ էության իսկապես հետաքրքիր գործեր չկան: Եվցավալի է այս մասին գրելը:
Զարմանալի է, բայց եթե հայերը արվեստի մեջ որեւէ բան են անում ամբողջ հոգով, ապա դա անում են մինչեւ վերջ` մեծոգեւորությամբ եւ հուզմունքով: Ռուսաստանցի հայերն ուղեւորվեցին Բուրդելի, Ռոդենի մոտ: Ամենատաղանդավորներիցմեկն էր համարվում նավթարդյունաբերող Տարասովի որդին` Ալեքս Տարասովը: Բայց Փարիզից բացի, կային նաեւայլուղղություններ`Ռուսաստան(ՍանկտՊետերբուրգ-Լենինգրադ, Մոսկվա), Իտալիա, Գերմանիա-Ավստրիա եւ այլն:Այսպես 20-րդ դարի 30-ականներին Հայաստան եկան հիանալի քանդակագործներ` Ա. Տեր-Մանուկյանը, Ա. Գյուրջյանը,Ս.Մերկուրովը, Ա.Սարգսյանը, Ա. Ուրարտուն, Ս.Ստեփանյանը, Ե.Քոչարը եւ այլք: Նրանք հնարավորություն տվեցինհասկանալու ազգային քանդակագործության պրոֆեսիոնալ ու թեմատիկ գերակայությունները եւ զարգացման հիմնականուղղությունները: 20-րդ դարի այդ առաջին 30 տարիները հայ վարպետների համար ավելի արդյունավետ եղան, քանդրանց նախորդած մի քանի դարերը: Այդ 30 տարիներն ապացուցեցին, որ հայ քանդակագործությունը կարող է կայանալ:
Հայրենիքի կորստյան ողբերգությունը, հայոց աշխարհի փլուզումը, ճարահատյալ արտագաղթը չկարողացան խարխլելազգի` ստեղծագործելու, արարելու կամքը: Հայ վարպետներն աշխատում էին` հետեւելով համաշխարհային մշակութայինավանդույթներին: Նրանք չչարացան, չդարձան գավառական արվեստագետներ, չամփոփվեցին իրենց ազգայինխնդիրների մեջ, ձեռքները զենք չվերցրին, ցինիկ չդարձան: Նրանք շարունակեցին ճշմարտության որոնումներն իրենցհոգում եւ մարդկանց աշխարհում նույն հետաքրքրասիրությամբ, որով հասկանում, վերլուծում եւ նկարում, ստեղծում էինայդ նույն աշխարհը ուրիշ դարերում` սկսած մ.թ.ա.երկրորդ հազարամյակից մինչեւ մեր օրերը: Ի դեպ, ինչպիսի՜զարմանահրաշ գործեր է թողել իրենից հետո հայ վարպետն իր ազգային ինքնագիտակցության հիշողության մեջ հայ ազգիէթնոգենեզի առաջին փուլում:
30-ականները սփյուռքում շատ արդյունավետ ժամանակներ էին: Նրանք հետաքրքիր էին նաեւ ԽորհրդայինՀայաստանում: Երվանդ Քոչարը Փարիզում ստեղծում է քանդակի եւ գեղանկարչության սինթեզ: Այս փորձը մեծհաջողություն է ունենում եւ 50-80-ականներինխթան էդառնում20-րդ դարի արվեստի այլ ուղղությունների,մասնավորապես՝ ինստալյացիայի ու գրաֆիտիզմի, կինետիկ արվեստի համար:
30-ականներին շատ հզոր էր աշխատում քանդակագործ Կամսարականը: Եվ, այդուհանդերձ, կարեւորագույնը Երեւաննէր, պրոֆեսիոնալ քանդակի դերի նրա ընկալումն ազգի ու մայրաքաղաքի կյանքում: Պետական պատվերները հսկայականչափերի էին հասնում, սակայն դրանք մի առանձնահատկություն ունեին` քաղաքական պատվեր էին: Բայց նույնիսկ այդպայմաններում հայ վարպետները իսկական արվեստի գործեր էին ստեղծում` գյուղերն ու քաղաքները զգուշորենզարդարելով արձաններով: Թեեւ կային նաեւ այնպիսի գործեր, ինչպես Ստալինի արձանը Երեւանում: Սխալներ եղաննաեւ հաջորդող տասնամյակներում, սակայն ինձ հետաքրքրում է քանդակագործների պրոֆեսիոնալիզմը եւ ռուսական ուեվրոպական ավանդույթների հետ ազգային պլաստիկայի սինթեզի նրանց ընկալումը:
Մենք կարող ենք ասել, որ միայն 50-ականների վերջին, երբ հայտնվեց հայ քանդակագործների երիտասարդ եւ շատակտիվ աշխատող սերունդը, Հայաստանի պրոֆեսիոնալ քանդակագործությունը դարձավ ազգային գեղարվեստականմտածելակերպի ուժեղ կողմերից մեկը: Այս սերնդին էին պատկանում ներգաղթած արվեստագետներ, այդ թվում՝քանդակագործ Գ. Ահարոնյանը: Հետաքրքիր են նաեւ Կեպինովը, Ն.Նիկողոսյանը, Գ.Չուբարյանըգ: Բայց միեւնույն է,առանց ուժեղ նոր հոսանքի, որ հետագայում կոչվեց 60-ականների սերունդ, հայ քանդակը դեռ երկար կարող էր մնալիբրեւ միջակություն: Հենց 60-ականներին ենք մենք տեսնում այնպիսի դեմքերի, ինչպես Ե.Խոջաբաշյանը,Ա.Չաքմաքչյանը, Ա. Շիրազը, Օ.Պետրոսյանը, Յու.Պետրոսյանը եւն, որոնք 60-ականների սկզբին երեւան եկան իրենցթարմ գործերով, սակայն բազում օբյեկտիվ ու սուբյեկտիվ պատճառներով չկարողացան դիմակայել ժամանակիփորձություններին: Նրանք մնացին հայ քանդակի գլխավոր ուղղությունների սահմանից դուրս: Իսկ հայքանդակագործությունն ուզում էր լինել խորհրդային ու համաշխարհային քանդակի առաջին շարքերում: Եղան նաեւ այլերիտասարդ քանդակագործներ, մասնավորապես՝ Ա.Հովսեփյանը կամ Վ.Խաչատրյանը:
Հենրի Մուրն ու Մարինո Մարինին, Ալբերտո Ջակոմետին, 20-րդ դարի մյուս մեծերը Հայաստանի երիտասարդքանդակագործների կուռքն էին: Նրանց հետ միաժամանակ երիտասարդ արվեստագետները հրապուրված էին ինչպեսՀայաստանի, այնպես էլ Միջագետքի հնագույն արվեստով. դրա համար լրացուցիչ խթան դարձան Արշիլ Գորկունամակները: Դրանց ավելանում են ֆուտուրիզմը, կինետիզմը, կուբիզմը, սյուրռեալիզմը, աբստրակցիոնիզմը ոչ թե իբրեւգեղագիտական հոսանքներ (այն հեռավոր տարիներին չափազանց դժվար էր տեսական հոդվածներ, մանիֆեստներ ձեռքբերելը), այլ իբրեւ ձեւակազմիչ բաղադրիչներ: Ի դեպ, այսպիսի «ոչ լիարժեք» որոնումը ուներ եւ դրական կողմեր. հայարվեստագետները, ինչպես Լատինական Ամերիկայի եւ այլ երկրների շատ արվեստագետներ, արեւմտյան նորարարներիստեղծագործությունների մեջ տեսնում էին այն, ինչ չկար կամ էլ վերջիններս չէին էլ մտածել: Եվ դա երիտասարդքանդակագործներին հնարավորություն տվեց հասնելու բավականին բարձր մակարդակի: Արտո Չաքմաքչյաննինտելեկտուալ ուղղության առաջնորդն էր, Արա Շիրազը` պոետական ուղղության, իսկ Երվանդ Խոջաբաշյանըգլխավորեց զարգացման տոտեմային ուղղությունը: Բայց սա չի նշանակում, որ նրանք աշխատում էին բացառապես այսռեգիստրում: Նրանք ազատ էին իրենց որոնումների մեջ, միեւնույն ժամանակ՝ շատ մեծ ազդեցություն էին թողնումմիմյանց վրա: 50-70-ականների Երեւանը ստեղծագործական լավ միջավայր էր շատ ու շատ արվեստագետների,նկարիչների, բանաստեղծների, գրողների համար: Նույնիսկ Փարաջանովը, Տարկովսկին ու Շոստակովիչն էին ցանկանումգալ մեզ մոտ` զգալու հայոց մայրաքաղաքի մշակութային կյանքի պուլսը: Երեւանն արվեստում կանոններ էր թելադրում ոչմիայն խորհրդային մյուս հանրապետություններին, այլեւ անգամ Մոսկվային: Դա արվեստի մարդկանց իսկականմիավորում էր, որոնց ներքին գեղարվեստական տոնուսը չափազանց բարձր էր: Այստեղից էլ գալիս էր ներքինհամագործակցությունն ու մրցակցությունը:
Հայոց մայրաքաղաքը նոր գեղարվեստական միտք էր երկնում, որը հետաքրքիր էր ոչ միայն ԽՍՀՄ-ի արվեստագետներին,այլեւ ուրիշներին: Դա մենք միայն հիմա ենք գիտակցում, երբ հետադարձ հայացքով ենք նայում այն ժամանակին:Ամենամեծ արժեքն այն էր, որ Հայաստանի մշակութային կյանքը, որն ընդհատվել էր ավելի քան 1000 տարով, կրկինվերածնվում էր այն ժամանակվա մեծ արվեստագետների ջանքերով: Այսպես էր ծնվում հայ ժամանակակիցքանդակագործությունը` արվեստի ամենաքմահաճ ու դժվար ընդունվող տեսակներից մեկը:
70-80-ականների հայ քանդակագործների պլաստիկան բավարարվածության զգացում է առաջացնում, քանզի նրանցիցշատերը կարողացան գտնել իրենց որոնումների կամերտոնը, արտահայտման իրենց պլաստիկ «լեզուն», որը թեեւ մոտ էրեվրոպացի վարպետների որոնումներին, սակայն սեփական ձեռագիրն ուներ:
Ժամանակակից քանդակագործների առջեւ շատ բարդ խնդիր է դրված` կապված քաղաքային, մոնումենտալ եւզբոսայգիների արձանների հետ, որոնք ամեն օր հայտնվում են Երեւանի ու մեր մյուս քաղաքների այս ու այնհատվածներում: Այս առիթով ուզում եմ պարզ ու միանշանակ ասել. չի կարելի միեւնույն տոնայնությամբ կերտել բոլորարձանները, որոնք հավերժացնում են արվեստի մեծ գործիչների, զորավարների, պետական գործիչների: Չի՛ կարելիքանդակագործների ընդամենը մեկ կամ երկու սերնդի թույլ տալ զարդարելու երկրի մայրաքաղաքը: Մենք դեռ 100 տարիառաջ չէինք կարողանում դա անել, իսկ այժմ նետվում ենք ցանկացած պատվերի վրա, որպեսզի հայտնի դառնանք, ասել էթե՝ պահանջված: Ինձ զարմացնում է նման մթնոլորտը, քանզի այն անարդար է, թերարժեք եւ անհեռատես: Վերջին 20-25տարիներին հսկայական թվով արձաններ են տեղադրվել, սակայն ըստ էության իսկապես հետաքրքիր գործեր չկան: Եվցավալի է այս մասին գրելը:
19-20րդ դարերում վերելք է ապրել հայ մշակույթը: Կարծում եմ , որ հատկապես մեծ բարձրունքների է հասել դպրոցը: Այնկարևոր տեղ է զբաղեցնում հայ իրականության մեջ և ընդհանրապես դպրոցը կարևոր ու մեծ դեր է խաղում բոլորհասարակությունների կյանքում: Կրթությունը հարկավոր է մեզանից յուրաքանչյուրին:
Մեծ վերելք է ապրել ինչպես դպրոցը այնպես նաև պատմագրությունը: Այն սերտորեն կապված է դպրոցի՝ կրթության հետ:Եթե չլինի կրթությունը չի կարող լինել պատմագրությունը, իսկ եթե չլինի կրթությունը մենք անտեղյակ կլինենքպատմագրությունից:
Իսկ արվեստը և ճարտարապետությունը բարձր դիրք են գրավում բոլորի կյանքում: Դրանք հոգևոր սնունդ են ինձ համարև կարծում եմ, որ ոչ միայն ինձ, այլ նաև բոլորի համար:
աղբյուրներըhttp://www.encyclopedia.am/pages.php?bId=2&hId=1361
http://www.slideshare.net/Artavazd97/18261828-30703761
Ռուս պարսկական Պատերազմ
1804–13 թթ-ի առաջին պատերազմը
1804 թ-ի հունվարի սկզբին Կովկասում ռուսական զորքերի գլխավոր հրամանատար գեներալ Պավել Ցիցիանովը (Ցիցիշվիլի) գրավել է Գյանջայի խանությունը, ապա շարժվել դեպի Երևանի խանություն: 1804 թ-ի մայիսի 23-ին պարսկական կառավարությունը վերջնագիր է ներկայացրել Ռուսաստանին՝ պահանջելով Այսրկովկասից դուրս բերել ռուսական զորքերը: Վերջնագիրը մերժվել է. սկսվել են ռազմական գործողությունները: Պարսկական 30-հզ-անոց բանակը, գլխավոր հրամանատար, գահաժառանգ Աբբաս Միրզայի ղեկավարությամբ, կենտրոնացվել է Երևանի խանությունում:
Հունիսի 10-ին Փոքր Ղարաքիլիսա գյուղի մոտ գեներալ Սերգեյ Տուչկովի առաջապահ զորաջոկատը պարտության է մատնել պարսիկներին, իսկ ռուսական բանակի գլխավոր ուժերը, Ցիցիանովի գլխավորությամբ մտնելով Երևանի խանության սահմանները, շարժվել են դեպի Էջմիածին, որտեղ տեղակայվել էր Աբբաս Միրզայի մեծաքանակ բանակը: Շրջանցելով Էջմիածինը՝ Ցիցիանովը հունիսի 25-ին գրավել է Քանաքեռը, իսկ հունիսի 30-ին պարտության է մատնել պարսկական 27-հզ-անոց բանակին: Հուլիսի 2-ին ռուսները պաշարել են Երևանի բերդը, որտեղ նրանց դիմադրել է բերդի կայազորը: Վճռական գրոհի անցնելու փոխարեն Ցիցիանովը բանակցություններ է վարել Երևանի խանի հետ՝ առանց դիմադրության բերդը հանձնելու առաջարկությամբ: Մամադ խանը ժամանակ շահելու և օգնություն ստանալու նպատակով դիտավորյալ ձգձգել է բանակցությունները: Սակայն սկսված շոգը, տարածված հիվանդությունները, պարենի ու ռազմամթերքի պակասը հարկադրել են Ցիցիանովին սեպտեմբերի 4-ին վերացնել պաշարումը և հետ քաշվել դեպի Թիֆլիս:
Մինչև 1805 թ-ի ամռանը ռազմական գործողությունների վերսկսումը Ռուսաստանին են միացել Ղարաբաղի, Շիրվանի, Շաքիի խանությունները և Շորագյալի սուլթանությունը: 1805 թ-ի հունիսին Աբբաս Միրզան մեծաքանակ բանակով հարձակվել է Ղարաբաղի վրա, պաշարել Շուշիի բերդը, որը պաշտպանում էր ռուսական փոքրաթիվ կայազորը: Օգնության եկած գնդապետ Պյոտր Կարյագինի ջոկատի (շուրջ 500 մարդ) ճանապարհն Ասկերանի կիրճում փակել է պարսկական բանակը: Շրջափակված Կարյագինը հայերի օգնությամբ կարողացել է հետ մղել Աբբաս Միրզայի զորքերի գրոհները, իսկ հուլիսի 28-ին Ձագամի ճակատամարտում (Շամքորից հյուսիս-արևմուտք) ջախջախել նրանց:
1805 թ-ի հունիսին ռուսական հրամանատարությունն արշավանք է սկսել նաև ծովով՝ Բաքուն և Ռեշտը գրավելու նպատակով, սակայն ապարդյուն: 1805 թ-ի նոյեմբերին Ցիցիանովը շարժվել է դեպի Բաքու, բայց սպանվել է 1806 թ-ի փետրվարի 8-ին՝ Բաքվի խանի հետ բերդը հանձնելու շուրջ բանակցությունների ժամանակ: Գլխավոր հրամանատար է նշանակվել գեներալ-ֆելդմարշալ Իվան Գուդովիչը: Ռուսական զորքերը հեռացել են Բաքվից:
1806 թ-ի ամռանն Աբբաս Միրզան 20-հզ-անոց զորքով ներխուժել է Ղարաբաղ, բայց գեներալ Պյոտր Նեբոլսինը հունիսի 13-ին Խոնաշենի կիրճում ջախջախել է նրան, հարկադրել նահանջել դեպի Արաքս: 1806 թ-ի ընթացքում ռուսական զորքերը գրավել են Դերբենդը, Բաքուն և Ղուբան:
1806 թ-ին սկսված ռուս-թուրքական պատերազմն ստիպել է ռուսական հրամանատարությանը ժամանակավոր զինադադար կնքել Պարսկաստանի հետ: Սակայն հաշտության բանակցություններն ընթացել են շատ դանդաղ: 1808 թ-ին ռազմական գործողությունները վերսկսվել են:
1808 թ-ի սեպտեմբերին Գուդովիչն արշավել է Երևան: Սեպտեմբերի 29-ին Աշտարակի մոտ ջախջախել է Երևանի սարդար Հուսեին Ղուլի խանի 4-հզ-անոց հեծելազորը, սեպտեմբերի 30-ին գրավել է Էջմիածինը, հոկտեմբերի 9-ին պաշարել Երևանի բերդը: Հոկտեմբերի 28-ին գեներալ Նեբոլսինի զորաջոկատը Ղարաբաբայի մատույցներում պարտության է մատնել Աբբաս Միրզային և հոկտեմբերի 1-ին գրավել Նախիջևանը՝ պարսիկներին զրկելով պաշարված Երևանի բերդին օգնություն ցույց տալու հնարավորությունից: Սակայն Երևանի բերդի երկրորդ պաշարումն ու գրոհը նույնպես ավարտվել են անհաջող: Նոյեմբերի 30-ին Գուդովիչը նահանջել է, իսկ դեկտեմբերի 1-ին Նեբոլսինը թողել է Նախիջևանը:
Գուդովիչին փոխարինած գեներալ Ալեքսանդր Տորմասովը վերսկսել է հաշտության բանակցությունները: Սակայն պարսկական զորքերը, Ֆաթհ Ալի շահի հրամանատարությամբ, անսպասելի ներխուժել են Գյումրի-Արթիկի շրջանը: Ռուսական զորքերը հետ են մղել շահի զորքերի հարձակումը և խափանել 1809 թ-ի օգոստոսին Գյանջան գրավելու Աբբաս Միրզայի փորձը:
Ձախողվել է նաև Երևանի սարդար Հուսեին Ղուլի խանի 10-հզ-անոց զորքով Ախալցխայում թուրքերին միանալու (շարունակվում էր 1806–12 թթ-ի ռուս-թուրքական պատերազմը) և միասին Վրաստան ներխուժելու փորձը: 1812 թ-ի փետրվարին նոր գլխավոր հրամանատար Նիկոլայ Ռտիշչևը վերսկսել է հաշտության բանակցությունները Պարսկաստանի հետ, բայց 1812 թ-ի օգոստոսին Աբբաս Միրզայի 20-հզ-անոց բանակը մտել է Թալիշ, գրավել Լենքորանը: Բանակցություններն ընդհատվել են, երբ Թեհրանում տեղեկացել են, որ Նապոլոեոն I-ը գրավել է Մոսկվան: Գեներալ Պյոտր Կոտլյարևսկին, անցնելով Արաքս գետը, հոկտեմբերի 19–20-ին Ասլանդուզի մոտ ջախջախել է պարսկական 30-հզ-անոց բանակը, իսկ 1813 թ-ի հունվարի 11-ին գրավել է Լենքորանը:
Ֆաթհ Ալի շահն ստիպված էր հաշտություն կնքել: 1813 թ-ի հոկտեմբերի 12-ին Ղարաբաղի Գյուլիստան գյուղում ստորագրված պայմանագրով Պարսկաստանը հրաժարվել է Արևելյան Վրաստանից, Գանձակի, Ղարաբաղի, Շաքիի, Շիրվանի, Բաքվի, Ղուբայի, Դերբենդի և Թալիշի խանություններից: Հայաստանից Ռուսաստանին են անցել Շիրակը, Լոռին, Ղազախը, Շամշադինը, Զանգեզուրը, Ղափանը և Ղարաբաղը:
1826–28 թթ-ի կամ Երկրորդ ռուս-պարսկական պատերազմը․
Չհաշտվելով Այսրկովկասում տարածքային կորուստների հետ՝ Պարսկաստանը, Անգլիայի դրդմամբ, որի հետ 1814 թ-ին Թեհրանում պայմանագիր էր կնքել, ձգտում էր վերանվաճել դրանք: 1816 թ-ի հոկտեմբերին Ն. Ռտիշչևին փոխարինած գեներալ Ալեքսեյ Երմոլովը բարիդրացիական հարաբերություններ է հաստատել շահի հետ: Սակայն 1826 թ-ի գարնանը պարսից արքունիքում հաղթել է Աբբաս Միրզայի ռազմատենչ խմբավորումը, և պարսկական զորքերը, առանց պատերազմ հայտարարելու, 1826 թ-ի հուլիսի 16-ին ներխուժել են Ռուսաստանին անցած տարածքներ: Աբբաս Միրզան 60-հզ-անոց բանակով շարժվել է դեպի Թալիշ և Ղարաբաղ՝ Թիֆլիս արշավելու նպատակով: Պարսիկները գրավել են Ելիզավետպոլը, իսկ հուլիսի 26-ին պաշարել են Շուշիի բերդը:
Ռուսական կայազորը (1700 հոգի) և բերդում ապաստանած հայերը, գնդապետ Իվան Ռեուտի հրամանատարությամբ, դիմել են ինքնապաշտպանության: Գեներալ Երմոլովի հրամանում ասվում էր. «Պաշտպանվեցե՜ք մինչև վերջին մարդը: Հայերին զինե՜ք մեծ քանակությամբ, նրանք կպաշտպանվեն: Սպասեցե՜ք մեզ»:
Շուշիի 47-օրյա պաշտպանությամբ ձախողվել են թշնամու ռազմական պլանները: Սեպտեմբերի 3-ին հայազգի գեներալ Վալերիան Մադաթովը Շամքորի մոտ 2-հզ-անոց զորաջոկատով պարտության է մատնել Աբբաս Միրզայի 10-հզ-անոց զորամասին, սեպտեմբերի 5-ին գրավել Ելիզավետպոլը: Աբբաս Միրզան, թողնելով Շուշիի պաշարումը, շարժվել է Մադաթովի զորաջոկատին ընդառաջ, որին միանալու էր շտապում գեներալ Իվան Պասկևիչը: Սեպտեմբերի 13-ին Ելիզավետպոլի մոտ 8-հզ-անոց ռուսական զորամասը ջախջախել է Աբբաս Միրզայի 35-հզ-անոց բանակը և նրա մնացորդները շպրտել Արաքսից այն կողմ:
1827 թ-ի մարտին Երմոլովին փոխարինել է Իվան Պասկևիչը:
Ապրիլի 2-ին ռուսական առաջապահ զորքերը և հայ կամավորական գնդերը, գեներալ Կոնստանտին Բեկենդորֆի գլխավորությամբ, Ապարանով մտել են Երևանի խանության սահմանները, ապրիլի 13-ին ազատագրել Էջմիածինը: Մայիսի 13-ին ռուսական գլխավոր ուժերը, Պասկևիչի հրամանատարությամբ, մտել են Երևանի խանություն և հունիսի 8-ին հասել Էջմիածին: Գեներալ Աֆանասի Կրասովսկու դիվիզիային թողնելով ապրիլի 27-ից պաշարված Երևանը՝ Պասկևիչը գլխավոր ուժերով շարժվել է դեպի Նախիջևանի խանություն: Հունիսի 26-ին գրավել է Նախիջևանը, հուլիսի 5-ին Ջևան-Բուլաղում պարտության մատնել պարսկական բանակին: Հուլիսի 7-ին հանձնվել է Աբբասաբադ ամրոցը: Սակայն շոգի և հիվանդությունների պատճառով Ա. Կրասովսկին թողել է Երևանի պաշարումը և իր դիվիզիային հանգստի տարել Արագածի լանջերը:
Աբբաս Միրզան, օգտվելով իրավիճակից, 30-հզ-անոց բանակով թևանցել է ռուսական բանակին և պաշարել Էջմիածինը: Ա. Կրասովսկին շտապել է օգնության: Օգոստոսի 17-ին Օշական գյուղի մոտ թվով տասն անգամ գերազանցող պարսկական զորքերի հետ ճակատամարտում հաղթել են ռուսները:
Օշականի ճակատամարտի պատվին 1834 թ-ին կառուցվել է հուշարձան, որը կանգուն է ցայսօր:
Ռուսական բանակի գլխավոր ուժերը, Պասկևիչի հրամանատարությամբ, սեպտեմբերի 19-ին գրավել են Սարդարապատը, սեպտեմբերի 25-ին պաշարել Երևանի բերդն ու սկսել ռմբակոծումը: «Հինգ օր, հինգ գիշեր սար ու ձոր դմբում, դմբդմբում էր...»,– գրել է ժամանակակիցը՝ Խաչատուր Աբովյանը: 1827 թ-ի հոկտեմբերի 1-ի առավոտյան ռուսական զորքերը, նրա առաջին շարքերում՝ դեկաբրիստ զինվորներն ու հայ կամավորականները, մտել են բերդ:
Երևանի գրավման համար Պասկևիչն ստացել է «Կոմս Էրիվանսկի» պատվանունը, շատերը (նաև հայեր) պարգևատրվել են «Երևանի բերդի գրավումը» մեդալով: Այնուհետև Պասկևիչն արշավել է Նախիջևան և Թավրիզ:
Գեներալ Գեորգի Էրիսթովի առաջապահ ջոկատը հոկտեմբերի 3-ին գրավել է Մարանդը, հոկտեմբերի 14-ին՝ Թավրիզը, իսկ հոկտեմբերի 19-ին Թավրիզ են մտել գլխավոր ուժերը: Պարսից կառավարությունը հաշտություն է առաջարկել, սակայն 1828 թ-ին ռուս-թուրքական պատերազմի սկսվելու պատճառով բանակցությունները ձգձգվել են: Ռուսական բանակի արագ առաջխաղացումը Պարսկաստանում և Ուրմիայի (1828 թ-ի հունվարի 15) ու Արդաբիլի (հունվարի 25) գրավումը հարկադրել են Ֆաթհ Ալի շահին ընդունել առաջարկված հաշտության պայմանները: 1828 թ-ի փետրվարի 10-ին կնքված Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագրով Արևելյան Հայաստանը (Երևանի ու Նախիջևանի խանությունները և Օրդուբադի գավառը) միացվել է Ռուսաստանին: Նույն թվականի գարնանն սկսվել է պարսկահայերի (40–42 հզ.) ներգաղթը Արևելյան Հայաստան:
Հայերի մասնակցությունը պատերազմում․
Պատերազմների ժամանակ հայ ժողովուրդը զգալի ռազմական, նյութական և բարոյական օգնություն է ցույց տվել ռուսական բանակին: 1804–13 թթ-ի պատերազմի ընթացքում Երևանի բերդի առաջին պաշարմանը 1804 թ. մասնակցել են 100 հեծյալից կազմված հայկական աշխարհազորային և Ռոստոմ Բեկի գլխավորած հայկական հեծյալ ջոկատները: Պատերազմի առաջին իսկ օրերից Ղազախ-Շամշադինում և Դիլիջանում թշնամու դեմ սրընթաց գրոհներ է կատարել վարդապետ Գրիգոր Մանուչարյանցի աշխարհազորային ջոկատը 500 հեծյալ: Լոռի-Փամբակում աչքի են ընկել Մարտիրոս Վեքիլյանի ջոկատը և Մելիք-Աբովի հեծելաջոկատը : 1806 թ-ին Ղարաբաղում կռվել է Մելիք-Ջումշուդ Շահնազարյանցի հեծյալ ջոկատը:
1811–12 թթ-ին Զանգեզուրում նույնպես կազմակերպվել են աշխարհազորային ջոկատներ, որոնք մասնակցել են ռուսական զորքերի ռազմական գործողություններին: Շատ հայեր՝ որպես ռազմական հետախույզներ ու կապավորներ, մեծապես օժանդակել են ռուսական զորքերին: Խիզախությամբ և համարձակությամբ աչքի են ընկել Հարություն Բաբիջանյանը, Վանի և Հակոբ Աթաբեկյան եղբայրները, Հովհաննես Ասլանյանը , Հարություն Մանուկյանը, Մկրտիչ Կոստանյանը, Համազասպ Եսայանը և ուրիշներ:
1827 թ-ի գարնանը վիրահայոց հոգևոր առաջնորդ Ներսես Աշտարակեցու Ամենայն հայոց կաթողիկոս՝ 1843–57 թթ-ին և բանաստեղծ, մանկավարժ Հարություն Ալամդարյանի նախաձեռնությամբ Թիֆլիսում ու այլ քաղաքներում ստեղծվել են հայկական կամավորական գումարտակներ ընդգրկվել են 18–30 տարեկան տղամարդիկ, որոնք ունեցել են իրենց կանոնադրությունը, ազգային դրոշը և հայ հրամանատարներ՝ զինվորական աստիճանով: Ղարաբաղի հայերը նույնպես կազմավորել են կամավորական մի հեծելազոր:
Երևանյան արշավանքի ժամանակ կամավորների թիվը հասել է ավելի քան 1000 հոգու:
1826–28 թթ-ի ռուս-պարսկական պատերազմին, որպես հեծյալ ջոկատի հրամանատար, մասնակցել է Նապոլեոն I-ի թիկնապահ Ռուստամը և Ղարաբաղի ազատագրումից հետո բնակվել է Շուշիում:
Պատերազմների ժամանակ ռուսական բանակի պարենի պակասը հոգացել են հայ բնակիչները, զգալի օգնություն է ցույց տվել նաև Սբ Էջմիածնի վանքը:
Երկրորդ ռուս-պարսկական պատերազմին գործուն մասնակցություն են ունեցել նաև Կովկաս աքսորված դեկաբրիստները 70 սպա և 3 հզ. շարքային զինվորներ:
ՎԵրջաբան
Այսպիսով տեսանք որ պատերազմը ավարտվեց ռուսների հաղթանակով ռուսների հաղթանակով։Պարսիկներ հաշտություն խնդրեցին, որն ընդունվեց ռուսական բանակի կողմից և կնքվեց պայմանագիր՛ Թեհրան տանող ճանապրհի վրա գտնվող Թուրքմենչա գյուղում։ 1828 թ-ի փետրվարի 10-ին կնքված Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագրով Արևելյան Հայաստանը (Երևանի ու Նախիջևանի խանությունները և Օրդուբադի գավառը) միացվել է Ռուսաստանին: Նույն թվականի գարնանն սկսվել է պարսկահայերի (40–42 հզ.) ներգաղթը Արևելյան Հայաստան:
Հայկական պետականությունը Կիլիկիայում
Աղբյունները. http://armyansky.narod.ru/index/0-79 , http://hhaarr.wordpress.com/2014/01/14/%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6-%D5%BA%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%A1%D5%B6-%D5%A1%D5%BC%D5%A1%D5%BB%D5%A1%D6%81%D5%B8%D6%82%D5%B4%D5%A8 և http://hy.wikipedia.org/wiki/%D4%BF%D5%AB%D5%AC%D5%AB%D5%AF%D5%AB%D5%A1%D5%B5%D5%AB_%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%A9%D5%A1%D5%A3%D5%A1%D5%BE%D5%B8%D6%80%D5%B8%D6%82%D5%A9%D5%B5%D5%B8%D6%82%D5%B6
1)Հայերը Կիլիկիայում
Հայկական լեռնաշխարհի հարևանությամբ գտնվող Կիլիկիան հին ժամանակներից ծանոթ էր
հայերին: Դեռևս Ք.ա. I դ. Տիգրան Բ-ն նվաճեց և Հայոց տերությանը միացրեց Կիլիկիայի արևելյան՝
դաշտային և լեռնային շրջանները: Հավանաբար այդ ժամանակներից էլ հայերը սկսեցին բնակվել
Կիլիկիայում: X դ. նրանք այստեղ արդեն զգալի թիվ էին կազմում:
XI դ. Հայաստանի համար ստեղծված անբարենպաստ իրավիճակի պատճառով սկսվում է հայ
բնակչության զանգվածային արտագաղթը դեպի Փոքր Հայք, Կապադովկիա, Ասորիք և Կիլիկիա:
Այն կապված էր Բյուզանդիայի՝ հայերին Հայաստանից արտագաղթեցնելու քաղաքականության և
սելջուկ-թուրքերի արշավանքների հետ: Քոչվոր սելջուկների արշավանքներն այնպիսի ծանր
հետևանքներ ունեցան, որ հայ բնակչության նշանակալից հատվածներ ստիպված եղան հեռանալ
հայրենիքից: Նրանց մի մասը հաստատվեց Կիլիկիայում: Բյուզանդացիները XI դ. Հայաստանից
Կապադովկիա և Կիլիկիա էին տեղափոխում նաև մի շարք արքայական և իշխանական տներ՝
իրենց հպատակ բնակչությամբ: Հայաստանից ստիպված եղան արտագաղթել նաև Արծրունիները
և Բագրատունիները:
Չնայած մամլուքները կարողացան նվաճել Կիլիկիայի մեծ մասը, նրանք չկարողացան պահել այն
և այն շուտով գրավվեց Լենկթեմուրի կողմից։ Դրա արդյունքում 30, 000 հարուստ հայեր լքեցին
Կիլիկիան և հաստատվեցին Կիպրոսում, որտեղ մինչ 1489 թ. կառավարում էին Լուսինյանները։
Շատ կիլիկյան հայեր հաստատվեցին Իտալիայում, Իսպանիայում, Լեհաստանում և Ֆրանսիայում։
Չնայած հայ բնակչությունը քչացավ, սակայն օսմանյան իշխանության ընթացքում այն մնում էր
հայկական տարածք։
Օսմանյան կայսրությունը Կիլիկիայից ստեղծեց Ադանայի վիլայեթը։ Կիլիկիայի հայերը
կարողացան պահպանել իրենց ազգային պատկանելիությունը դարերի ընթացքում։ Սակայն
թուրքերն ամեն ինչ անում էին քշելու այնտեղից հայերին։ Օրինակ Զեյթունը գտնվում էր
կիսանկախ վիճակում և թուրքերն անընդմեջ հարձակումներ էին գործում նրանց վրա։ 1909
թվականին Կիլիկիայի հայերը և հատկապես Ադանա քաղաքի հայերը ենթարկվեցին ջարդերի, իսկ
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ դարձան ցեղասպանության զոհ։ [24] Եվ
չնայած Սևրի պայմանագրով Կիլիկիան չէր անցնում Հայաստանին, այն անցնելու էր Ֆրանսիայի
խնամակալության տակ. մեծ քանակությամբ հայեր ետ վերադարձան Կիլիկիա, սակայն
Ֆրանսիան գաղտնի պայմանագրով մտադրվել էր զիջել այն Թուրքիային։ Շուտով ցրվեց
պատերազմի ընթացքում Ֆրանսիայի դրոշի տակ կռվող Հայկական լեգեոնը և թողեց Կիլիկիայի
հայերին անպաշտպան։ 1920 թ-ի օգոստոսին Ադանայում Միհրան Տամատյանի գլխավորությամբ
Կիլիկիան հռչակվեց Ինքնավար հանրապետություն։ Սակայն մյուս օրը ֆրանսիական զորքն արդեն
լքել էր Կիլիկիան։ Թուրքերը հարձակվեցին և սկսվեց հայերի մի նոր ջարդ, որի ընթացքում միայն
Մարաշում զոհվեց 12.000, իսկ Հաճնում՝ 7.000 հայ։ Կիլիկիայի հայերը ներկայումս ցրված են
աշխարհով մեկ, իսկ Կիլիկիայի Հայոց կաթողիկոսարանը ներկայումս գտնվում է Անթիլիասում,
Լիբանան։ Կիլիկյան Հայաստանի խորհրդանիշը՝ առյուծը, ներկայումս պատկերված է Հայաստանի
զինանշանի վրա։
2)Իշխանությունից մինչև թագավորություն
Իշխանությունները
Կապադովկիայում, Կիլիկիայում և Հյուսիսային Ասորիքում հաստատված հայ
իշխանների մի մասը զինվորական ծառայության դիմաց կայսրությունից ստանում էր
այս կամ այն գավառի կառավարումը: Դրանցից էր Ապլղարիպ Արծրունին, որին
բյուզանդական արքունիքը նշանակել էր Կիլիկիայի կառավարիչ (ստրատեգոս): Նրան
էին հանձնվել Ադանա, Մսիս, Տարսոն քաղաքները և Լամբրոն ու Պապեռոն բերդերը:
Հետագայում Ապլղարիպ իշխանը Լամբրոնը նվիրում է Գանձակից Կիլիկիա
տեղափոխված Օշին իշխանին, որից սերում է Հեթումյան իշխանական և ապա
արքայական տունը:
Անիի Բագրատունյաց վերջին գահակալ Գագիկ Բ-ն հաստատվել էր Կիլիկիայի
սահմանագլխին գտնվող Պիզու քաղաքում: Կարսի վերջին թագավոր Գագիկ Աբասյանն
իր իշխանությունն էր հաստատել Փոքր Հայքի և Կապադովկիայի՝ Կիլիկիային
սահմանամերձ շրջաններում:
Հայ ստվար բնակչության, Հայոց եկեղեցու և հայկական արքայական ու իշխանական
տների առկայությունը Կիլիկիայում նախադրյալներ ստեղծեց հայկական
պետականության ստեղծման համար:
1071թ. Մանազկերտի ճակատամարտում Բյուզանդիայի պարտվելուց հետո,
Կիլիկիայում և սահմանամերձ շրջաններում հաստատված հայ իշխանները փորձեցին
օգտվել Բյուզանդիայի թուլացումից և անկախանալ: Բյուզանդական ծառայության
անցած հայ իշխան Փիլարտոս Վարաժնունին Հյուսիսային Ասորիքում և Կիլիկիայի
արևելյան շրջաններում հիմնեց մի ուժեղ հայկական իշխանություն, որը գոյատևեց
գրեթե երկու տասնամյակ: Ցավոք, այն սկսվեց քայքայվել դեռևս Փիլարտոսի
կենդանության օրոք, սակայն նրա փլատակների վրա ստեղծվեցին մի քանի հայկական
իշխանություններ: Հյուսիսային Ասորիքում ուժեղ և ընդարձակ հայկական
իշխանություն հիմնադրեց Գող Վասիլը, որը գոյատևեց մինչև 1117թ.: Այս
իշխանությունները կարճատև կյանք ունեցան, սակայն կարողացան կասեցնել
սելջուկների ներթափանցումը Կիլիկիա: Դա հնարավորություն տվեց Լեռնային
Կիլիկիայում հաստատված հայերին համախմբվել և հայկական մի նոր ուժեղ
իշխանության ստեղծել:
Հայ իշխաններից Ռուբենը 1080թ. Լեռնային Կիլիկիայում հիմնադրեց Ռուբինյանների
իշխանությունը: Հենվելով հայ բնակչության օժանդակության վրա՝ Ռուբենը
կարողացավ բյուզանդացիներից գրավել Լեռնային Կիլիկիայի մի մասը:
Ռուբինյան իշխանության գոյությանը սպառնում էին ոչ միայն բյուզանդացիները, այլև
սելջուկ-թուրքերը: Սակայն Պաղեստինը և Ասորիքը մահմեդականներից ազատագրելու
համար սկսված խաչակրաց առաջին արշավանքը որոշ ժամանակով շեղեց նրանց
ուշադրությունը Կիլիկիայից՝ թույլ տալով ամրապնդել և ուժեղացնել հայկական
իշխանությունը:
Ռուբենին հաջորդեց իր որդի Կոստանդինը (1095-1100): Նրա օրոք Ռուբինյանների
իշխանությունն ավելի ընդարձակվեց և ամրապնդվեց: Նա 1098թ. բյուզանդացիներից
խլեց Լեռնային Կիլիկիայի նշանավոր Վահկա բերդը, որը դարձավ իշխանության
կենտրոն:
Խաչակիրների մի մասն անցնելու էր Կիլիկիայով, իսկ Կոստանդինը վերահսկում էր
Տավրոսի լեռնանցքները, ուստի նրանք ստիպված էին բանակցել նրա հետ: Հայոց
իշխանը թույլատրեց, որ խաչակիրներն անցնեին Տավրոսի լեռնանցքներով և նրանց
պարեն մատակարարեց: Սրա դիմաց խաչակիրները նրան շնորհեցին բարոնի տիտղոս:
Խաչակիրները սելջուկներից գրավեցին Դաշտային Կիլիկիայի նշանավոր քաղաքներ
Տարսոնը, Ադանան և Մսիսը, որոնց համար համառ պայքար սկսվեց հայերի,
բյուզանդացիների, սելջուկների ու խաչակիրների միջև: Խաչակիրները գրավեցին նաև
Ասորիքն ու Պաղեստինը և ստեղծեցին խաչակրաց չորս պետություններ՝ Երուսաղեմի
թագավորությունը, Անտիոքի դքսությունը, Եդեսիայի և Տրիպոլիի կոմսությունները:
Մանազկերտի ճակատամարտից հետո սելջուկների մի մասը հաստատվեց Փոքր
Ասիայում և ստեղծեց Իկոնիայի սուլթանությունը: Վերջինս և Փոքր Ասիայում
հաստատված թուրքական տարբեր ցեղեր դարձան Կիլիկիայի համար վտանգավոր
հարևաններ:
Կիլիկյան Հայաստանը մեծ օգնություն է ցուցաբերել Խաչակրաց արշավանքների
մասնակիցներին և որոշ ժամանակ միակ քրիստոնյա պետությունն էր ողջ Մերձավոր
Արևելքում։ Իզուր չէ, որ նրան երբեմն անվանում էին «քրիստոնյա կղզի մահմեդական
ծովում»։ Քանի որ Մեծ Հայքը գտնվում էր օտարների իշխանության տակ, ապա
կաթողիկոսի նստավայրը տեղափոխվեց Կիլիկիա և հաստատվեց Հռոմկլա քաղաքում։
1198 թ-ին Լևոն Բ Մեծագործի թագադրմամբ Կիլիկյան Հայաստանը վերածվեց
Կիլիկիայի Հայկական Թագավորության։
Թագավորություն
Կիլիկիայի հայկական թագավորություն միջնադարյան հայկական անկախ պետություն՝ ստեղծված սելջուկ-թուրքերի արշավանքների հետևանքով Կիլիկիա գաղթած հայերի կողմից։ Գտնվելով Մեծ Հայքից դուրս, այն զբաղեցնում էր պատմական Կիլիկիա շրջանը։
Կիլիկիա անվան ստույգ ծագումնաբանություն չկա, սակայն որոշ գիտնականների կարծիքով Կիլիկիա անունը ծագել է եբրայերեն «քելկիմ», «քալեկ» կամ հունական «կալիս», «կալիկա» բառերից, որոնք թարգմանաբար նշանակում են «քարքարոտ»։
Իշխանության հիմքը դրվել է 1080 թվականին Բագրատունիների շառավիղ՝ Ռուբինյանների կողմից։ Մայրաքաղաքը սկզբնապես Տարսոնն էր, հետագայում Ադանան և վերջիվերջո Սիսը։ Կիլիկյան Հայաստանը մեծ օգնություն է ցուցաբերել Խաչակրաց արշավանքների մասնակիցներին և որոշ ժամանակ միակ քրիստոնյա պետությունն էր ամբողջ Մերձավոր Արևելքում։ Իզուր չէ, որ նրան երբեմն անվանում էին «քրիստոնյա կղզի մահմեդական ծովում»։ Քանի որ Մեծ Հայքը գտնվում էր օտարների իշխանության տակ, ապա կաթողիկոսի նստավայրը տեղափոխվեց Կիլիկիա և հաստատվեց Հռոմկլա քաղաքում։ 1198 թվականին Լևոն Բ Մեծագործի թագադրումով Կիլիկյան Հայաստանը վերածվեց Կիլիկիայի հայկական թագավորության։ 1226 թվականին գահն անցավ Ռուբինյանների մրցակիցներին՝ Հեթումյաններին։ Քանի որ մոնղոլները նվաճել էին ահռելի տարածքներ և հասել Կիլիկիայի սահմաններին Հեթում Ա արքան որոշեց չպատերազմել նրանց հետ, այլ համագործակցել ընդդեմ ընդհանուր մահմեդական թշնամիների, հատկապես՝ մամլուքների դեմ։ 13-14-րդ դարերում մոնղոլներն ընդունեցին իսլամ, խաչակրաց պետությունները վերացան՝ թողնելով Կիլիկյան Հայաստանը միայնակ ընդդեմ մամլուքների։ Մի քանի արշավանքներից հետո մամլուքները 1375 թվականին գրավեցին մայրաքաղաք Սիսը։ Սակայն լեռներում դեռևս մնում էին կիսանկախ հայ իշխաններ, որոնց տիրույթները վերջնականապես զավթվեցին օսմանյան-թուրքերի կողմից 1515 թվականին։
Կիլիկյան Հայաստանի և արևմտյան Եվրոպայի երկրների միջև հաստատվեցին ռազմական և տնտեսական կապեր, ինչի շնորհիվ Կիլիկիա ներմուծվեցին ասպետությունը, հագուստների նոր ոճեր, ֆրանսերեն բառեր և տիտղոսներ։ Իսկ հասարակարգը վերածվեց ավատատիրականի։ Խաչակիրներն իրենք շատ բաներ վերցրեցին հայերից, ինչպես օրինակ աշտարակների կառուցումը և եկեղեցաշինության որոշ տարրեր։ Կիլիկյան Հայաստանն ուներ հզոր տնտեսություն, որի վառ ապացույցն է այն ժամանակվա մեծագույն նավահանգիստներից մեկը՝ Այասը, որտեղով անցել է նաև հայտնի ճանապարհորդ Մարկո Պոլոն։
Կիլիկիայի հայկական թագավորության հիմնադրումն ու ամրապնդումն իրենց չափազանց կարևոր
դերն ունեին Արևելքի միջազգային խառը իրադրության մեջ։ Տարածքում իրենց նվաճողական
նկրտումները սկսեցին դրսևորել նորանոր մահմեդական պետություններ, որոնք թշնամական
վերաբերմունք ունեին Կիլիկիայի նկատմամբ։ Այս ամենը հաշվի առնելով՝ Լևոն Բ-ն սկսեց փորձեր
կատարել՝ ստեղծելու տեղի քրիստոնյա պետությունների ամուր դաշինք։ Ամեն ջանք ի գործ էր
դնում իր պետության մեջ միավորելու իրենից վասալական կախվածության մեջ գտնվող Անտիոքի
դքսությանը։ 1209 թվականին Լևոն Բ-ն հրապարակավ որդեգրեց Անտիոքի գահակալին՝ Ալիսի
որդի Ռուբեն-Ռայմոնդին, և նրան հռչակեց Հայոց գահաժառանգ։ Հայոց արքայի ջանքերով 1210
թվականին Ռուբեն-Ռայմոնդի հավակնությունները հայոց և Անտիոքի համատեղ գահի
նկատմամբ ճանաչեցին Գերմանիայի կայսր Օտտո IV-ը և Հռոմի Ինոկենտիոս Գ պապը։ 1211
թվականին Օտտո IV-ի ուղարկած թագով Ռուբեն-Ռայմոնդը հանդիսավորությամբ օծվեց Լևոն Բ-ի
գահաժառանգ։
Այս դիվանագիտական հզոր քայլն ուներ քրիստոնյա հզոր պետություն ստեղծելու նպատակ։ Բանն
այն է, որ, չնայած Կիլիկիայի ու Անտիոքի առանձին հզոր ուժի, այնուամենայնիվ, լուրջ
սպառնալիք էր դառնում քրիստոնյաների համար Սելջուկյան սուլթանության հզորացումը։ Այս
քայլով Լևոն Բ-ն նաև նպատակ ուներ շահելու Արևմուտքի համագործակցությունը և համատեղ
ուժերով պայքարելու մահմեդական պետությունների դեմ։ Սակայն մի քանի տարի անց Լևոն Բ-ն
խիստ հիասթափվեց Ռուբեն-Ռայմոնդից և զրկեց հայոց գահի ժառանգությունից։ Զրկվելով հայոց
արքայի հովանավորությունից՝ Ռուբեն-Ռայմոնդը 1219 թվականին զրկվեց նաև Անտիոքի գահի
հավակնություններից։ Նույն թվականին էլ մահացավ Լևոն Բ-ն։ Նա արու զավակ չուներ, և,
փաստորեն, գահի ժառանգորդ էր հանդիսանում իր մանկահասակ դուստր Զապելը։ Լևոնը Զապելի
համար խնամակալներ (պայլեր) նշանակեց։ Նրանցից էին Կոստանդին Գունդստաբլը, Հովհաննես
Զ Սսեցի կաթողիկոսը, ազդեցիկ իշխան Ատանը։ Լևոն Բ-ի մահից հետո Ռուբեն-Ռայմոնդը, մի
քանի հայ իշխանների օժանդակությամբ, փորձեց գրավել հայոց գահը, սակայն ձերբակալվեց ու
բանտ նետվեց։ Այնուհետև՝ 1221 թվականին, պայլերի որոշմամբ Զապելն ամուսնացավ Անտիոքի
տիրակալ Բոհեմունդ IV-ի որդու՝ Ֆիլիպի հետ։ Վերջինս էլ խոստացավ հարգել հայկական
ավանդություններն ու սովորությունները, երկիրը ղեկավարել հայկական սկզբունքներով։ Քանի դեռ
18-ամյա Ֆիլիպը անչափահաս էր, պետությունը ղեկավարվում էր Կոստանդին Գունդստաբլի
կողմից, բայց, երբ լրացավ նրա 20-ամյակը, նա դարձավ երկրի լիիրավ կառավարիչը։ Հենց այդ
ժամանակ էլ զգացվեց, որ նա դրժել է իր երդումը։ Հայկական պետականության
հարստությունները ծախսվում էին, երբեմն՝ նաև տեղափոխվում Անտիոք։ Այս ամենը հաշվի
առնելով՝ հայ իշխանները ձերբակալեցին Ֆիլիպին, նետեցին բանտ, իսկ այնուհետև կախաղան
բարձրացրեցին 1225 թվականին։
1223 թ-ի Կոստանդինը, հայ իշխանների որոշմամբ, երկրորդ անգամ ընտրվեց պայլ և ստանձնեց
երկրի կառավարումը։ 1226 թվականին, իշխանական խորհուրդ հրավիրվեց, որը որոշեց 11-ամյա
Զապելին ամուսնացնել Կոստանդին Գունդստաբլի 13-ամյա որդի Հեթումի հետ, և վերջինս
դարձավ հայոց թագավոր։ Հեթում Ա-ն (1226-1269 թթ.) դարձավ, փաստորեն, նոր դինաստիայի
հիմնադիր։ Նրա կառավարումը համեմատաբար խաղաղ ժամանակների հետ համընկավ։ Դա մի
ժամանակաշրջան էր, երբ մոնղոլ-թաթարները կատարում էին իրենց նվաճումներն արդեն
Մերձավոր Արևելքում, երբ մեկը մյուսի հետևից խաչակրաց բոլոր պետությունները կորցնում էին
իրենց անկախությունը, իսկ եգիպտական մամլուքները ավելի ու ավելի էին ուժեղանում՝ սկսելով
վտանգավոր դառնալ Կիլիկիայի համար։ Հայերը դեմ-հանդիման կանգնած էին Եգիպտոսի
մամլուքների դեմ։ Վերջիններս էլ ժամանակ առ ժամանակ սպառնում էին Կիլիկյան Հայաստանի
անկախությանը։ Հեթում Ա-ն կարողացավ ճիշտ ընտրություն կատարել։
3)Կիլիկյան Հայաստանի կործանումը
Հայերի և Լուսինյանների միջև եղել են սերտ կապեր, երբ Լուսինյանները 12-րդ դարում
հաստատվեցին Կիպրոսում։ Եվ գուցե, եթե չլինեին Լուսինյանները Կիլիկյան Հայաստանը
կկարողանար գրավել Կիպրոսը։ 1342 թ.-ին Լևոնի զարմիկ Գայ դե Լուսինյանը ժառանգեց գահը և
հաստատվեց գահին Կոստանդին Գ անվամբ։ Նա լատինամոլ էր և դառնալով թագավոր
ցանկանում էր կաթոլիկության պարտադրել տեղի հայ բնակչությանը։ Հայ ազնվականությունն
այն ընդունում էր, սակայն հասարակ ժողովուրդը դեմ էր այդ քայլին։
1343-1344 թթ., երբ գյուղացիությունը պայքարում էր Լուսինյանների դեմ, մամլուքները
ներխուժեցին Կիլիկիա։ Սակայն այդ օրհասական պահին ոչ մի եվրոպական երկիր չօգնեց
Կիլիկիային։ 1344 թ.-ին Կոստանդին Բ-ն սպանվեց։ Նրան հաջորդեց Կոստանդին Դ-ն։ Նա
կարողացավ ժամանակավորապես ազատագրել Կապան բերդը, Այասն ու Ալեքսանդրեթը։
Լիպարիտ սպարապետը կարողանում էր հետ շպրտել թշնամուն։ 1371 թ.-ին Սսում տեղի
ունեցած ժողովը չեղյալ համարեց կաթոլիկ եկեղեցուն միանալու որոշումը։ Նոր թագավորը՝
Կոստանդին Ե-ն ստիպված էր հաշտության պայմանագիր կնքել մամլուքների հետ, որն
առաջացրեց ունիթորականների դժգոհությունը, ովքեր էլ սպանեցին նրան 1373 թվականին։ Նրան
հաջորդեց Կիլիկիայի վերջին արքան՝ Լևոն Զ Լուսինյանը։ Մամլուքները դարձյալ ներխուժեցին
Կիլիկիա և պաշարեցին մայրաքաղաքը։ Հայոց զորքը Լիպարիտ զորավարի գլխավորությամբ
անում էր ամեն ինչ, սակայն մամլուքների զորքը գերազանցում էր հայերի զորքին։ Եվ 1375
թվականին մամլուքները գրավեցին Սիսն ու գերի վերցրին թագավորին և իր ընտանիքին։
Արևմուտքի միջնորդությամբ Լևոնն ազատ արձակվեց։ Նա անցկացրեց վերջին տարիները
Եվրոպայում նոր խաչակրաց արշավանք կազմակերպելու հույսով, սակայն ապարդյուն։ Նա
մահացավ 1393 թվականին Փարիզում։ 1396 թվականին Կիլիկիայի արքա տիտղոսն անցավ նրա
զարմիկին՝ Կիպրոսի թագավորին։ Ներկայումս այն կրում են իտալական Սավոյան հարստության
ներկայացուցիչները։ Չնայած թագավորությունն անկում ապրեց, Լեռնային Կիլիկիայում որոշ
իշխաններ պահպանեցին իրենց ինքնուրույնությունը, սակայն 1515 թվականին Կիլիկիան
վերջնականապես նվաճվեց օսմանյան թուրքերի կողմից։
Աշոտ 2 երկաթ․
Հայ ժողովուրդը հաճախ է իր սիրելի գործիչներին փառաբանել մակդիրներով. Մեծ, Բարեպաշտ, Աշխարհակալ և այլն, որ վկայել է տվյալ գործչի աշխատանքը, նրա նվիրումը, պայքարը: Աշոտ Բ Բագրատունի արքայի (914-928) Երկաթ մականունը վկայությունն է նրա երկաթյա ամրակուռ կամքի. կամք, որ ուղղորդեց հայրենանվեր արքային իր ազատագրական պայքարում: Աշոտ Բ Բագրատունուն ծանր գահակալություն բաժին հասավ: Նա ավագ որդին էր և թագաժառանգը Սմբատ Ա արքայի (890-914), որը, պայքարելով արաբական տիրակալության դեմ, եղերական մահ ունեցավ: Խաբեությամբ ձեռք գցելով Սմբատ Ա-ին` արաբները նրան տանջամահ արեցին, գլխատեցին Դվինում և մարմինը խաչեցին: Թվում է, թե այս պայմաններում երիտասարդ թագաժառանգը կվհատվի և անձնատուր կլինի թշնամու ողորմածությունը: Բայց ոչ: Աշոտ Երկրորդն իր երկաթե կամքի ու քաջության շնորհիվ սուր ճոճեց թշնամու դեմ և հաղթեց: Աշոտ Երկրորդի մասին առաջին հիշատակությունը վերաբերում է 910 թ., երբ նա իր Մուշեղ եղբոր հետ Նիգ գավառում` Ձկնավաճառի ճակատամարտում, առաջնորդեց հայոց բանակը Հայաստան ներխուժած Ատրպատականի Սաջյան Յուսուֆ ամիրայի դեմ: Այս ճակատամարտում հայոց բանակը ծանր պարտություն կրեց, արքայորդի Մուշեղը գերվեց և գլխատվեց թշնամու կողմից, իսկ Աշոտը զորքի մնացորդներով խույս տվեց Հայաստանի հյուսիսային գավառները: Ձեռք գցելով Սմբատ Ա արքային և գլխատելով նրան` Յուսուֆը տիրացավ գրեթե ողջ հայոց թագավորությանը: Նա գրավում, քարուքանդ էր անում հայոց շեները, բերդերը, քաղաքները: Հովհաննես Դրասխանակերտցի կաթողիկոս-պատմիչի հավաստմամբ` երկրում սարսափելի քաոս և սով էր տիրում: Եվ այս պայմաններում երիտասարդ թագաժառանգը պետք է համախմբեր երկրի պառակտված ուժերը, թշնամուն դուրս շպրտեր Հայաստանից, միավորեր երկիրը, ճնշեր անհնազանդ իշխաններին, ժողովրդին դուրս բերեր ծանր վիճակից:
Աշոտ 2 որպեսթագավոր․ներքին և արտաքին քաղքականությունը․
Դեռևս 908 թ., խզելով դաշինքը Սմբատ Ա արքայի հետ, Գագիկ Արծրունի իշխանը Վասպուրականում իրեն հռչակել էր հայոց թագավոր` փաստորեն հիմքը դնելով Վասպուրականի Արծրունյաց թագավորության (908-1021): Յուսուֆն անմիջապես ճանաչեց Գագիկի թագավորությունը` ձգտելով նման կերպ պառակտել Հայաստանը: Սակայն Յուսուֆի հաշվարկները չարդարացան: Գագիկ Արծրունին, բավարարվելով Վասպուրականով, Բագրատունիների դեմ Հայաստանում հակաթոռ թագավորություն չստեղծեց: Քիչ էին այս արհավիրքները, հյուսիսային լեռնական ցեղերը սկսեցին ասպատակել Հայաստանը` ավերելով նրա կենտրոնական գավառները և բնակչությանը գերեվարելով, քշելով ստրկության: Երկրում կատարյալ քաոս էր, սով: Հովհաննես Դրասխանակերտցու պատմելով` սովն այնքան մեծ ավերածություններ գործեց, որ ամբողջ շեներ և քաղաքներ ամայացան: Ի հայտ եկան անգամ մարդակերության դեպքեր: 915 թ. Յուսուֆը թագ և արքայական շնորհներ հանձնեց Աշոտ Բ Երկաթի հորեղբորորդուն` Աշոտ Շապուհյանին, որը, ընկնելով Յուսուֆի լարած ծուղակը, շլանալով հայոց թագավոր դառնալու հեռանկարից, դավաճանեց հայությանն ու պայքար սկսեց օրինական թագավորի դեմ: Չցանկանալով եղբայրասպան պատերազմ սկսել` Աշոտ Երկրորդը Հովհաննես Դրասխանակերտցու միջոցով բանակցություններ սկսեց իր հարազատի հետ: Նա պատրաստ էր ճանաչել Աշոտ Շապուհյանի իշխանությունը Վաղարշապատում և նրա շրջակայքում` առանց ժառանգության իրավունքի: Համաձայնություն ձեռք բերվեց, և Աշոտ Շապուհյանը, ստանալով ձևական թագավորական տիտղոս, դադարեց պայքարելուց: Ապա Աշոտ Երկրորդն իր եղբոր` սպարապետ Աբաս Բագրատունու հետ զորարշավ սկսեց Հայաստանում` իր թռուցիկ խմբերով անակնկալի բերելով և ջարդելով արաբական զորաբանակները: Նա զորաշարժով ազատագրեց Շիրակը, Բագրևանդը, Աղստևի հովիտը, Գուգարքը, Հայաստանի կենտրոնական նահանգները, անգամ արշավեց հյուսիս ու գրավելով Տփղիսը` ջարդ տվեց Տփղիսի արաբ ամիրային: Իր արշավանքներում նա ամենուր ստանում էր ժողովրդի աջակցությունը, որ պարտիզանական գնդերով օգնության էր հասնում արքային: Թվում է` Աշոտը կարողացավ արագ հաղթահարել խոչընդոտները և ազատագրել երկիրը, սակայն դժվարությունները դեռ առջևում էին: Սաջյան Յուսուֆ ամիրային փոխարինած Նասրը և նրա Բեշիր զորավարը մեծ զորքով դարձյալ շարժվեցին Հայաստան:
Աշոտ 2 որպես ապստամբական գործիչ․
Հասկանալով, որ միայնակ ու բզկտված ուժերով դժվար կլինի դիմակայել թշնամուն, Աշոտ Երկրորդն ուղևորվեց Բյուզանդիա` օգնություն խնդրելու այնտեղ իշխող հայազգի կայսր Կոստանդին Է Ծիրանածինից: Բյուզանդիան, որ իր շահերն էր հետապնդում Հայաստանում, օգնական զորք տրամադրեց Աշոտ Երկրորդին: Սակայն նրան հեշտ պայքար չէր սպասում: Այնուամենայնիվ, Աշոտ Երկաթը կարողացավ կտրուկ հարվածներով մաքրել երկիրը թշնամուց և վերահաստատել իր իշխանությունը: Սակայն դրանով Հայաստանի խնդիրները չավարտվեցին: Աշոտ Երկաթի դեմ ապստամբեցին Գուգարքի իշխանները` Շամշուլդեի բերդակալներ Վասակ և Աշոտ Գնթունի եղբայրները և Գարդմանի տեր Սահակ Սևադան, որ, ի դեպ, արքայի աներն էր: Արքան գրավեց Շամշուլդեն, մահապատժի ենթարկեց ըմբոստներին, իսկ Սահակ Սևադային ու իր որդուն կուրացրեց: Թվում էր` երկպառակություններն ավարտված են, սակայն շուտով իր հավակնություններով դարձյալ հանդես եկավ Աշոտ Շապուհյանը` փորձելով տիրանալ արքայապատկան հողերին: Գործին դարձյալ միջամտեց Հովհաննես Դրասխանակերտցին և հաշտեցրեց հարազատներին: Ապա հաջորդեց Ուտիքի Մովսես իշխանի ապստամբությունը: Արքան ճնշեց ապստամբությունը, կուրացրեց և շնորհազրկեց իշխանին: Սակայն շատ չանցած` նրա դեմ ապստամբեց Ուտիքում նոր կարգված կառավարիչը` Ցլիկ Ամրամը: Արքան դժվարությամբ կարողացավ ճնշել նաև Ցլիկ Ամրամի ապստամբությունը: Ամենածանրը թերևս արքայի հարազատ եղբոր` Աբասի ապստամբությունն էր Աշոտ Երկաթի դեմ: Աբասը, դաշնակցած իր աներոջ` Կախեթի Գուրգեն իշխանի հետ, դավ նյութեց եղբոր դեմ: Արքան չընկավ լարված ծուղակը, հալածեց Աբասին և Գուրգենին երկրից, ասպատակեց Կախեթը: Այս ամենը պառակտեց երկիրը, թուլացրեց հայոց զինուժը: Նասըր ամիրան, օգտվելով առիթից, դարձյալ արշավեց Հայաստան: Աշոտ Երկաթը փոքրաթիվ զորաբանակով ապաստանեց Սևանա կղզում: Բեշիրը պաշարեց Սևանը: 921 թ. Սևանի մոտ Աշոտ Երկաթը, անակնկալի բերելով թշնամուն, փոքրաթիվ ուժերով սարսափելի ջարդ տվեց թշնամուն, որը ծանր կորուստներով փախուստի դիմեց: Սևանի ճակատամարտը բեկումնային եղավ հայ-արաբական պատերազմում: Ասես մեկ մարդու նման` հայոց իշխաններն ու զորականները ջարդեցինև իրենց գավառներից վտարեցին արաբական զորքերը: Միավորվելով հայոց արքայի հետ` հայ զինուժը կարճ ժամանակամիջոցում Հայաստանը մաքրեց թշնամիներից: Իր հերթին արաբներին իրենց երկրներից վտարեցին Գագիկ Արծրունի թագավորը, Սահակ և Սմբատ Սյունյաց իշխանները: Հակաարաբական պայքարը համաժողովրդական բնույթ էր ստացել: Արաբական խալիֆը ստիպված էր հաշտվել ստեղծված կացության հետ և 922 թ. Աշոտ Երկաթին շնորհեց «Հայոց և վրաց շահնշահ»` արքայից արքա կոչումը: Սա լիակատար հաղթանակ էր ոսոխի դեմ: Այս հաղթանակով Հայաստանը ամրապնդվեց, և Աշոտ Երկաթի հեղինակությունը մեծացավ: Սա դուր չեկավ Բյուզանդական կայսրությանը, որ մտավախություն ուներ Հայաստանի և արաբական խալիֆայության մերձեցումից: 922 թ. բյուզանդական բանակը արշավեց Դվինի վրա: Աշոտ Երկաթը, դաշնակցած Դվինի Սբուք ամիրայի հետ, ջարդեց բյուզանդական զորքը, որն ամոթահար նահանջեց… Առհասարակ Բյուզանդիան վերապահումով էր մոտենում հայոց անկախությանը: Ճիշտ է, բյուզանդական կայսրերը Հայաստանն ընկալում էին որպես անկախ պետություն, սակայն, թերևս բացառությամբ Վասիլ Ա կայսեր, հայոց արքաներին դիմում էին որպես իշխանների: «Այս Աշոտը,- ասում է Ստեփանոս Տարոնեցին,- որն ըստ յուր քաջապինդ արիության Երկաթ անվանվեց՝ արիության բազում գործեր ցույց տալով, հալածեց արաբների զորքը մեր Հայոց աշխարհից»։ Քաջարի և երկաթակամ արքան մահացավ երիտասարդ տարիքում` 928 թ.` ժառանգ չթողնելով: Նրա գահը ժառանգեց եղբայրը` Աբասը (928-953), որ Աշոտ Բ Երկաթի զինակիցն ու հայոց զորքերի սպարապետն էր:
Աղբյուրները․
http://ankakh.com/%D5%A1%D5%B7%D5%B8%D5%BF-%D5%A2-%D5%A5%D6%80%D5%AF%D5%A1%D5%A9-%D5%A5%D6%80%D5%AF%D5%A1%D5%A9%D5%B5%D5%A1-%D5%AF%D5%A1%D5%B4%D6%84%D5%B8%D5%BE-%D5%B0%D5%A1%D5%B5%D6%80%D5%A5%D5%B6%D5%AB%D6%84/
(աղբյուրները-http://akunq.net/am/?p=28504)
Վահանանց շարժում
1.
Պարսիկների դեմ ծավալված ազատագրական կռիվները հզոր համաժողովրդական շարժումներ էին: Հայերը պարսկական տիրապետության դեմ մարտնչեցին բացառիկ նվիրվածությամբ ու անձնազոհությամբ: Նրանք մաքառում էին ոչ միայն հանուն հայրենի հավատի և ազատության, այլև հանդես էին գալիս համազգային շահերի պաշտպանությամբ:
Հայերի անձնուրաց պայքարը, նրանց տոկունությունն ու համախմբվածությունը տվեցին իրենց արդյունքները: Ճիշտ է, երկիրը չվերականգնեց անկախությունը, սակայն ձախողվեցին Հայաստանն ինքնավարությունից զրկելու, նրան կլանելու պարսկական արքունիքի ձգտումները: Հայ ժողովուրդը համառ պայքարով պահպանեց երկրի լայն ինքնավարությունը և դրանով իսկ տնտեսական ու մշակութային առաջընթացի հնարավորությունները:
Շարժման սոցիալական,քաղաքական հիմքերը.
Ապստամբների թիվն օրեցօր ավելանում էր, իսկ թշնամական զորագնդերն արդեն դուրս էին քշվել երկրից: Երկիրը փաստորեն անկախացել էր: Հազարապետի, մաղխազի և մեծ դատավարության գործակալությունները վերստին գլխավորեցին Վահան Ամատունին, Խորեն Խորխոռունին և Հովսեփ Վայոցձորեցին: Հայ նախարարները պատրաստվում էին վերականգնել հայոց անկախ թագավորությունը: Այդ նպատակով նախարարական տարբեր խմբավորումներ առաջ են քաշում իրենց թեկնածուներին: Հայոց գահը զբաղեցնելու հավակնություններ ունեին առաջին հերթին ապստամբության հիմնական ղեկավարները՝ Վարդան Մամիկոնյանը և Վասակ Սյունին: Այդ մեծ նպատակին հասնելու համար անհրաժեշտ էր պարսիկների դեմ պայքարում դաշնակիցներ ձեռք բերել, շարժման մեջ ներգրավել հարևան բախտակից ժողովուրդներին: Դաշինք կնքելու և օգնություն ստանալու նպատակով հայերը դիմեցին Բյուզանդիային: Սակայն կայսրը ոչ միայն մերժեց հայերին, այլև վերստին հաստատեց պարսիկների հետ հին դաշինքը և նրանց խոստացավ չօգնել հայերին: Բյուզանդիան պարսից արքունիքին նաև տեղյակ պահեց հայերի ապստամբական ծրագրերին: Միաժամանակ Հայաստանի բյուգանդական մասի հայ իշխաններին արգելվեց օժանդակել իրենց պարսկահպատակ ազգակիցներին:
Պարսից արքունիքի քաղաքականությունը կտրուկ փոխվեց նոր թագավոր Հազկերտ Բ-ի (439-457) գահակալության առաջին իսկ տարիներին, երբ պարսկական զորքերը խոշոր հաջողությունների հասան թշնամիների դեմ: Նախ ծանր դրության մեջ ընկած բյուգանդական կայսրը հարկադրված էր հաշտություն խնդրել: 441թ. պայմանագրով Բյուզանդիան պարտավորվեց այլևս չօգնել հայերին: Հազկերտ Բ-ն այնուհետև հաղթեց քուշաններին ու հոներին: Արտաքին թշնամիներին հաղթելուց հետո Հազկերտը վճռական միջոցների դիմեց՝ հպատակ երկրները վերջնականապես ծնկի բերելու համար:
Պարսից արքունիքի հեռահար ծրագրերն առանձնահատուկ եռանդով էին իրականացվում Հայաստանում: Հազկերտի հրահանգով 447թ. Հայաստան ժամանած պարսիկ պաշտոնյա Դենշապուհն ամեն ինչ անում էր՝ երկրում ուժեղացնելու պարսկական ազդեցությունը: Նրա առաջին գործը եղավ պետական պաշտոններից հայերին հեռացնելը: Հազարապետության պաշտոնը խլվեց Վահան Ամատունուց, մեծ դատավարությունը՝ Հայոց կաթողիկոսից: Այդ պաշտոնները տրվեցին պարսիկների, որը առաջ բերեց հայ իշխանների, ազատների և հոգևորականության խիստ դժգոհությունը:
Շուտով, իբրև թե հարկերը կարգավորելու նպատակով, Դենշապուհը հողերի և բնակչության հաշվառում՝ աշխարհագիր անցկացրեց: Հաշվառվեցին ոչ միայն բոլոր բնակավայրերը, այլև անբնակ գյուղերը, մշակելի ու անմշակ հողերը, մարգագետիններն ու անտառները: Ապա պարսկական արքունիքը սաստիկ ծանրացրեց հարկերն ու տուրքերը: Պարսիկներն իրենք էլ էին զարմանում, թե այդքան մեծ քանակությամբ հարկեր վճարելուց հետո ինչպես էր շեն մնում Հայոց երկիրը: Հարկի տակ դրվեց անգամ հոգևորականությունը: Այսպիսով, Սասանյանները ծրագրել էին տնտեսապես թուլացնել երկիրը և հարկային լծակի միջոցով բնակչությանը ստիպել ընդունել պարսից կրոնը՝ զրադաշտականությունը կամ կրակապաշտությունը:
Շարժման կրոնական
շղարշնէրը.
Պարսից արքունիքի վարած քաղաքականության հետևանքով հայոց մարզպանությունը կորցնում էր իր ներքին ինքնավարությունը՝ նմանվելով պարսկական սովորական նահանգի: Դրա հետևանքով հայ բնակչության բոլոր խավերի շրջանում ուժեղացան հակապարսկական տրամադրությունները: Դրությունն առավել շիկացավ, երբ պարսիկները փորձեցին դիպչել հայերի ազգային հավատին:
449թ. պարսկական արքունիքը հատուկ հրովարտակով դիմեց «հայոց բոլոր մեծամեծերին»: Նրանց առաջարկվում էր կրոնափոխ լինել, ընդունել պարսից պաշտոնական կրոնը՝ զրադաշտականությունը:
Պարսից արքունիքը չէր թաքցնում, որ իր բուն նպատակը Հայաստանն ու հարևան երկրները վերջնականապես իրեն ենթարկելն է: Պարսիկները վստահ էին, որ հայերի զրադաշտական դառնալու դեպքում նրանց կհետևեն նաև վրացիներն ու աղվանները: Հայ ավագանին պարտավոր էր կամ հանգամանալից պատասխանել և կամ էլ ներկայանալ Տիզբոն ու բացատրություն տալ արքունի ատյանին: Հայերը լավ էին հասկանում, որ կրոնափոխության առաջարկը հեռուն գնացող նպատակներ է հետապնդում: Պարսկաստանը դրանով փորձում էր զրկել հայերին հոգևոր-մշակութային ինքնատիպությունից, հեշտացնել նրանց ձուլումը պարսիկների հետ:
Հայոց մարզպանը, հայ հոգևոր առաջնորդները և նախարարները, այդ թվում կաթողիկոսի տեղապահ Հովսեփ Վայոցձորեցին Արտաշատում հրավիրեցին հատուկ ժողով: Մասնակիցների թվում էին նաև Մեսրոպ Մաշտոցի և Սահակ Պարթևի աշակերտները, որոնք քաջատեղյակ էին ժամանակի աստվածաբանական ու փիլիսոփայական գրականությանը: Պարսից արքունիքին ուղղված պատասխան նամակում նրանք հիմնավորապես պաշտպանում էին քրիստոնեական հավատքի ճշմարտացիությունը: «Այս հավատից մեզ ոչ ոք չի կարող խախտել, ո՛չ հրեշտակները և ո՛չ մարդիկ, ո՛չ սուրը և ո՛չ հուրը, ո՛չ ջուրը և ո՛չ էլ որևէ այլ դառն հարված»,- գրում էին նրանք: Այսպիսով, հայերը կտրուկ մերժեցին կրոնափոխության առաջարկը:
Զայրացած Հազկերտը Տիզբոն կանչեց անվանի հայ, վրացի և աղվան նախարարներին: Այստեղ նրանցից պահանջեցին հավատափոխ լինել և ընդունել զրադաշտականությունը: Հակառակ դեպքում Հազկերտը սպառնում էր մահապատժի ենթարկել նախարարներին, ավերել նրանց տիրույթները և աքսորել հարազատներին: Հայոց մեծամեծերը ստիպված եղան առերես ընդունել կրակապաշտությունը՝ ոչ միայն մահապատժից փրկվելու, այլև ժողովրդին ղեկավարել կարողանալու նպատակով: Ուրախացած Հազկերտը նրանց հատուկ զորագնդի ու մոգերի ուղեկցությամբ, շռայլ պարգևներով ուղարկեց Հայաստան: Հայ նախարարներին հանձնարարված էր շուրջ մեկ տարում վերացնել քրիստոնեությունը Հայաստանում և կրոնափոխել բնակչությանը: Պարսիկ մոգերը պետք է եկեղեցիները վերածեին կրակատների (ատրուշանների), որտեղ մշտապես պետք է վառվեր պարսիկների համար սրբազան համարվող կրակը: Չվստահելով նախարարներին՝ զգուշավոր Հազկերտը պատանդ պահեց Գուգարաց բդեշխ Աշուշային և Վասակ Սյունու երկու որդիներին:
2.
Կիլիկիայի հայկական
թագավորություն միջնադարյան հայկական անկախ
պետություն՝ ստեղծված սելջուկ-թուրքերի արշավանքների հետևանքով Կիլիկիա գաղթած հայերի կողմից։ Գտնվելով Մեծ Հայքից դուրս, այն զբաղեցնում էր պատմական Կիլիկիա շրջանը։
Կիլիկիա անվան ստույգ ծագումնաբանություն չկա, սակայն որոշ գիտնականների
կարծիքով Կիլիկիա անունը ծագել է եբրայերեն «քելկիմ», «քալեկ» կամ հունական
«կալիս», «կալիկա» բառերից, որոնք թարգմանաբար նշանակում են «քարքարոտ»։
Իշխանության հիմքը դրվել է 1080 թվականին Բագրատունիների շառավիղ՝ Ռուբինյանների կողմից։ Մայրաքաղաքը սկզբնապես Տարսոնն էր,
հետագայում Ադանան և
վերջիվերջո Սիսը։ Կիլիկյան Հայաստանը մեծ օգնություն է ցուցաբերել Խաչակրաց արշավանքների մասնակիցներին և որոշ ժամանակ միակ
քրիստոնյա պետությունն էր ամբողջ Մերձավոր Արևելքում։ Իզուր չէ, որ նրան
երբեմն անվանում էին «քրիստոնյա կղզիմահմեդական ծովում»։ Քանի որ Մեծ Հայքը գտնվում էր օտարների իշխանության տակ,
ապա կաթողիկոսի նստավայրը տեղափոխվեց Կիլիկիա և հաստատվեց Հռոմկլա քաղաքում։ 1198 թվականին Լևոն Բ Մեծագործի թագադրումով Կիլիկյան Հայաստանը
վերածվեց Կիլիկիայի հայկական թագավորության։ [ 1226 թվականին գահն անցավ Ռուբինյանների
մրցակիցներին՝ Հեթումյաններին։ Քանի որ մոնղոլները նվաճել
էին ահռելի տարածքներ և հասել Կիլիկիայի սահմաններին Հեթում Ա արքան
որոշեց չպատերազմել նրանց հետ, այլ համագործակցել ընդդեմ ընդհանուր մահմեդական
թշնամիների, հատկապես՝ մամլուքների դեմ։ 13-14-րդ դարերում մոնղոլներն ընդունեցին իսլամ, խաչակրաց պետությունները վերացան՝ թողնելով Կիլիկյան
Հայաստանը միայնակ ընդդեմ մամլուքների։ Մի քանի արշավանքներից հետո մամլուքները 1375 թվականին գրավեցին մայրաքաղաք Սիսը։ Սակայն լեռներում դեռևս մնում էին կիսանկախ հայ իշխաններ,
որոնց տիրույթները վերջնականապես զավթվեցին օսմանյան-թուրքերի կողմից 1515 թվականին։
Կիլիկյան Հայաստանի և արևմտյան Եվրոպայի երկրների միջև հաստատվեցին
ռազմական և տնտեսական կապեր, ինչի շնորհիվ Կիլիկիա ներմուծվեցին ասպետությունը,
հագուստների նոր ոճեր, ֆրանսերեն բառեր և տիտղոսներ։ Իսկ հասարակարգը վերածվեց
ավատատիրականի։ Խաչակիրներն իրենք շատ բաներ վերցրեցին հայերից, ինչպես օրինակ աշտարակների կառուցումը և
եկեղեցաշինության որոշ տարրեր։ Կիլիկյան Հաաստանն ուներ հզոր տնտեսություն, որի վառ
ապացույցն է այն ժամանակվա մեծագույն նավահանգիստներից մեկը՝ Այասը, որտեղով անցել է նաև հայտնի ճանապարհորդ մարկո պոլոն։
3.Աշտիշատի երրորդ ժողովը
Երրորդ ժողովը
գումարվել է Սահակ Ա Պարթև կաթողիկոսի և Մեսրոպ Մաշտոցի նախաձեռնությամբ՝ Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովի (431)
որոշումները պաշտոնապես ընդունելու, ինչպես նաևՀայոց մարզպանությունում տարածվող նեստորականության հետ
կապված մի շարք խնդիրներ լուծելու համար։ Ըստ Կորյունի, Սահակ Ա Պարթևի և Մեսրոպ Մաշտոցի
աշակերտները Եփեսոսիցիրենց հետ բերել են ժողովի որոշումներն
ու կանոնները, Աստվածաշնչի հայերեն թարգմանության օրինակը և
ներկայացրել ժողովին։ Ժողովը նախ ընդունել է Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովի
դավանական որոշումներն ու վեց կանոնները, ապա զբաղվել նեստորականության խնդրով։
Եփեսոսի ժողովում բանադրված նեստորականները, Բյուզանդական կայսրությունում հալածվելով,
ամրապնդվել էին Սասանյան Պարսկաստանում,
որտեղ շուտով նեստորականությունը հռչակվել
է Պարսից եկեղեցու պաշտոնական դավանանք։ Նեստորի կողմնակիցները եռանդուն
գործունեություն են ծավալել նաև Հայոց մարզպանությունում նեստորականության
հիմնադիր հայրեր համարվող Դիոդորոս Տարսոնացու և Թեոդորոս Մոպսուեստացու
գրվածքները թարգմանել են հայերեն, ասորերեն, պարսկերեն և տարածել։ Մալաթիայի
Ակակիոս և Եդեսիայի Ռաբուլաս եպիսկոպոսները գրով զգուշացրել են Հայոց կաթողիկոսին,
եպիսկոպոսներին ու նախարարներին չընդունել հերձվածող և նեստորական վարդապետության
ուսուցիչ Մոպսուեստացու գրքերը։ Մինչդեռ Կիլիկիայի եպիսկոպոսներն ամբաստանել են
Ակակիոսին և Ռաբուլասին՝ նրանց այդ վարվելակերպը համարելով ոչ ճշմարիտ և անձնական
վրեժխնդրությունից մղվող արարք։ 435-ի ժողովը որոշել է դիմել Կ․ Պոլսի Պրոկղ պատրիարքին և
կաթողիկոսի թղթով ու Մոպսուեստացու գրվածքներով նրա մոտ ուղարկել երեցներ Ղևոնդին
ու Աբելին՝ կամենալով պարզել ճշմարտությունը։ Պրոկղը նույն թվին Անտիոքի Հովհաննես պատրիարքի նամակի
հետ ուղարկել է նեստորական վարդապետությունը դատապարտող և եփեսոսյան դավանությունը
պաշտպանող իր պատասխան թուղթը, որն էլ ընդունել են հայերը։ Աշտիշատի 435-ի ժողովը մեծ նշանակություն է
ունեցել Հայաստանում նեստորականությունը
պաշտոնապես մերժելու և կյուրեղ-եփեսոսյան դավանության դիրքերի վրա կանգնելու գործո ւմ:
Комментариев нет:
Отправить комментарий